Дәріс. Пәнді оқудың мақсаты мен міндеттері. Республика экономикасының дамуындағы мұнай-газдың ролі.

Современные танки хорошо вооружены — в их башнях установлены пушки и пулеметы. Кроме того, танки имеют броню, которая надежно защищает их от осколков снарядов и небронебойных пуль. Двигаются танки с большой скоростью и могут быстро уходить от огня и так же быстро появляться там, где их не ожидаешь. В движении они менее уязвимы. Действуют они не поодиночке, а обычно массами. Все это делает танки мощным и грозным оружием. И чем ближе подходят они к вам, тем становятся сильнее: меткость огня их повышается.

Но артиллерист должен знать и слабые стороны танков.

Прежде всего из танка трудно наблюдать и особенно во время движения; через перископ и смотровые щели нельзя видеть сразу все, что делается вокруг — наблюдение из танка ограничено; поэтому наблюдателю-танкисту нелегко найти замаскированное орудие, которое подготовилось к стрельбе по танку. Кроме того, из движущегося танка трудно наводить и вести стрельбу; вследствие качки меткость получается слабая. Чтобы повысить меткость своего огня, танк к моменту выстрела должен замедлить ход или сделать короткую остановку, но тогда он превращается в хорошую мишень для артиллерии.

Различные части танка неодинаково защищены от артиллерийского огня. У каждого танка есть уязвимые места. Наиболее уязвима ходовая часть танка. Гусеницы могут быть повреждены не только прямым попаданием снаряда, но и осколком снаряда, разорвавшегося вблизи танка. А танк, потерявший способность двигаться, беспомощен, его легко уничтожить. Корпус танка не во всех частях защищен броней одинаково. Надежнее всего прикрыта лобовая часть и башня. Значительно слабее броня бортов и кормы.

Итак, кто же, по вашему мнению, сильнее — пушка или ее соперник танк? Если завязывается единоборство между пушкой и танком, то, конечно, у пушки шансов на победу больше. Но танки действуют не в одиночку, они атакуют группами в несколько десятков, а иногда и сотен машин. Понятно, в такой обстановке одной пушке справиться со многими танками трудно, преимущество переходит к танкам. Поэтому, борясь с группами танков, орудия не должны стрелять в одиночку, они должны действовать согласованно в соответствии с планом боя и поддерживать друг друга своим огнем.

Знакомая вам 76-миллиметровая пушка образца 1942 года во время Великой Отечественной войны показала свои отличные способности выводить из строя не только средние, но и тяжелые танки противника. Большая скорострельность и поворотливость этой пушки являются теми качествами, которыми должно обладать орудие, стреляющее по танкам.

Но есть и специальные противотанковые орудия. К ним относится, например, 57-миллиметровая противотанковая пушка образца 1943 года {368} (рис. 320). По внешнему виду она очень похожа на 76-миллиметровую пушку образца 1942 года. У нее имеются такие же раздвижные станины и аналогичного устройства подъемный и поворотный механизмы, а также полуавтоматический затвор. Но ствол у нее почти на метр длиннее, чем у 76-миллиметровой пушки. Вследствие большой длины ствола при сравнительно меньшем калибре, а также вследствие большого относительного веса заряда снаряд 57-миллиметровой пушки вылетает с очень большой скоростью, а поэтому обладает повышенной пробивной способностью, превосходящей пробивную способность 76-миллиметрового снаряда.

Для наводки 57-миллиметровой противотанковой пушки служит оптический прицел, состоящий из панорамы и механизмов углов прицеливания и места цели. Панорама этого прицела по устройству отличается от знакомой вам панорамы 76-миллиметровой пушки. Во-первых, головка панорамы, или, как ее называют, обойма отражательной призмы, не имеет кругового вращения, она поворачивается от основного положения (при установке 30-00) вправо на угол 20-00 и на столько же влево; во-вторых, в поле зрения панорамы нет перекрестия, образуемого вертикальной и горизонтальной линиями, а есть небольшие марки, расположенные вправо и влево от центра (ряс. 321). Центральная марка и заменяет собой перекрестие. Расстояние между вершинами соседних марок соответствует углу 0-10. Марки эти позволяют учитывать боковые упреждения в «тысячных». Там же, в поле зрения панорамы, имеется вертикальная шкала установок прицела с надписью «Бр». {369}

Этой шкалой пользуются в тех случаях, когда стрельба ведется бронебойной гранатой прямой наводкой по танкам или другим боевым машинам. Горизонтальные черточки шкал обозначены числами 6, 10 и 15, выражающими сотни метров дальности. Если совместить с целью черточку, обозначенную числом 10, то пушка получит угол возвышения для стрельбы на дальность 1000 метров, если же совместить с целью черточку, обозначенную числом 15, то угол возвышения будет соответствовать дальности 1500 метров. Как видно, при пользовании этой шкалой упрощается выполнение наводки и, чтобы придать пушке необходимый угол возвышения, не нужно пользоваться какими-либо особыми механизмами прицела.

Таковы некоторые особенности противотанковой пушки. Что же эти особенности дают на практике, и как ведет себя такая пушка в бою, если она находится в руках опытных артиллеристов?

...Вот из-за леса слева (рис. 322) показался белый дым. Постепенно он заволакивает впереди лежащую местность. Очень возможно, что противник ставит дымовую завесу, чтобы прикрыть ею движение своих танков. Надо быть начеку!

Командир орудия подносит к глазам бинокль. За дымом уже не различить двух кудрявых деревьев, выбранных в качестве ориентира. Расстояние до них определено заранее, оно равно 1800 метрам. Зато отчетливо вырисовываются другие, более близкие ориентиры, выбранные в разных направлениях: белый камень — до него 650 метров, правее него перекресток дорог — 750 метров, поваленное дерево у дороги — 400 метров... На случай появления танков противника с флангов или с тыла командир орудия не забыл выбрать и ориентиры, расположенные справа и слева от огневой позиции, а также позади нее.

Все эти ориентиры командир орудия заранее зарисовал у себя в записной книжке и занумеровал, чтобы было проще указывать их наводчику; расстояния до некоторых ориентиров он даже измерил шагами, так как до подхода противника у него было достаточно времени. Наводчик и весь орудийный расчет отлично знают положение намеченных ориентиров и их номера.

Командир орудия приказывает наводчику направить пушку в ориентир 4-й — белый камень. Командир помнит, что в этом направлении, примерно в 500 метрах за белым камнем, находится большая лощина, покрытая мелкими порослями. Это — удобный подступ для танков, и оттуда вернее всего можно ждать их появления. {370}

Проходит несколько секунд, и пушка принимает указанное направление.

Вот уже доносится шум моторов и гусениц танков. Шум то усиливается, то затихает. Но танков еще не видно: они идут, прикрываясь дымом. Наконец, показывается первый танк, за ним второй, третий. Затем появляются еще два танка. Все они выходят правее белого камня: не совсем там, где их ждали.

Наступают напряженные секунды.

— Ориентир 3-й. Танки! — указывает командир орудия наводчику.

— Вижу танки! — откликается назодчик и поворотным механизмом быстро поворачивает ствол в сторону танков.

Танки приближаются; идут они не прямо на орудие, а немного влево. Не теряя времени, командир орудия определяет дальность до головного танка.

Судя по местным предметам, до него около 1700 метров. Головной танк идет в направлении на ориентир 2-й — желтый куст, расстояние до которого 1500 метров. Командир орудия решает открыть огонь по танку, когда тот подойдет к кусту.

Но мало знать расстояние, нужно знать еще боковое упреждение. Только тогда можно рассчитывать на меткую стрельбу. Командир орудия определяет на глаз скорость и курсовой угол движения танка, быстро раскрывает записную книжку, где у него имеется табличка упреждений на ход танка (в зависимости от скорости и курсового угла), и командует:

«По головному танку.

Ориентир 2-й.

Бронебойным.

Прицел 15, наводить вниз.

Упреждение полфигуры».

Заряжающий вкладывает патрон в ствол. Затвор автоматически закрывается.

Наводчик между тем, действуя подъемным и поворотным механизмами, подводит к основанию танка черточку вертикальной шкалы, обозначенную числом 15. Командир орудия, не отрываясь от бинокля, следит, когда танк подойдет к рубежу желтого куста.

Проходят секунды... Наконец раздается команда: «Огонь!»

Наводчик сразу же выносит вертикальную линию шкалы вперед и, вглядываясь в танк, ждет, когда тот приблизится к вертикальной линии на расстояние в полфигуры (рис. 323). Проходит всего 2 секунды, и раздается выстрел. Командир орудия наблюдает разрыв. Увидя недолет в направлении на танк, он командует: «Верно».

Теперь все дело в быстроте и точности наводки. Выстрелы следуют один за другим. После третьего выстрела командир орудия подает команду: «Стой!»

Стрельба прерывается: командир орудия ясно увидел, что третий {372} снаряд дал попадание. Танк рванулся вперед и внезапно остановился. Видно, что наводчик хорошо изучил свою пушку и использовал ее скорострельность.

Один танк подбит, но остальные продолжают двигаться, изменив несколько курс. Они идут уже на больших расстояниях один от другого: два танка — по ту сторону высоты с желтым пятном, они держат курс на проволочные заграждения, а два других — прямо на орудие. Очевидно, танки его еще не заметили.

Расстояние до правого танка сейчас не более 800 метров. На таком расстоянии можно стрелять, не меняя прицела.

Дело в том, что высота танка примерно 2–2,5 метра. А начальная скорость пушки так велика, что при дальности стрельбы менее 1000 метров траектория снаряда не поднимается выше 1,5 метра над поверхностью земли, другими словами, высота траектории меньше высоты цели. В этих условиях при стрельбе на дальность 1000 метров траектория на всем своем протяжении будет поражающей для танка (рис. 324), если только направление стрельбы взято верно. Такая наибольшая дальность, при которой траектория не поднимается выше цели, носит название дальности прямого выстрела.

На дальности прямого выстрела не надо изменять скомандованного прицела, а достаточно изменять точку прицеливания: брать ее выше или ниже на самой цели. Только для первого выстрела надо, в зависимости от расстояния до танка, указать, куда наводить: вниз, вверх или в середину танка.

Учтя это, командир орудия подает команду:

«По правому танку.

Ориентир 8-й.

Прицел 10.

Наводить вверх.

Огонь!»

Наводчик быстро направляет ствол пушки в танк; вертикальную линию шкалы он совмещает с серединой танка, а горизонтальную черточку «10» — с башней танка (рис. 325, А). Танк идет теперь прямо к орудию, и, значит, бокового упреждения уже не требуется.

Три первых выстрела не дают результата. Первый разрыв не замечен, а второй и третий оказались влево от танка на 0-02.

Командир орудия видит, как у башни танка мелькает пламя: из танка заметили орудие и открыли огонь. Над головами проносится снаряд. Танк подходит все ближе. Нет сомнения, что сейчас он выстрелит снова. Несмотря на опасность, командир орудия с прежней уверенностью продолжает стрельбу. Он тотчас подает новую команду: «Правее полфигуры, наводить ниже!»

Наводчик мгновенно изменяет точку прицеливания: вертикальную линию шкалы переносит вправо на полфигуры танка, а горизонтальную черточку совмещает с серединой танка (рис. 325, Б).

Один за другим раздаются два выстрела. В это время из танка тоже успевают дать новый выстрел, но снаряд опять уходит далеко за орудие.

Командир орудия видит: оба его снаряда попали на этот раз в танк. Танк останавливается.

Наводчик слышит новую команду:

«Стой!

По левому танку. Упреждение одна фигура.

Огонь!»

Первый разрыв отклоняется от левого танка вправо на 0-03. Танк, заметив стрельбу, резко изменяет курс: он идет влево почти под прямым углом к направлению стрельбы. Условия для наводки сразу же изменились.

Командир орудия передает наводчику: «Упреждение больше полфигуры». В это же время он видит впереди два взрыва. Оба танка, {374} свернувшие за высоту с желтым пятном, наскочили на противотанковые мины. Из пяти танков остался невредимым только один. Надо его уничтожить как можно скорее.

Но не успевает еще пушка произвести выстрела, как над головами расчета неожиданно со свистом пролетает снаряд и разрывается метрах в 50. Оказывается, танк, стоящий с подбитыми гусеницами, еще жив: он снова открыл огонь.

«Стой! По правому танку!»

Начинается настоящий поединок. Условия боя теперь равны: ни у танка, ни у пушки нет преимущества. Все зависит от того, кто в ближайшие секунды успеет сделать больше выстрелов, чьи выстрелы окажутся более меткими.

За первым выстрелом из танка тотчас следует второй. На этот раз снаряд разрывается совсем близко. Над головами летят осколки. Один осколок ударяет в щит, другой ранит наводчика в плечо. На его место становится замковый.

Стрельба ведется в ускоренном темпе. Новый наводчик, выполняя команду, быстро поворачивает ствол вправо. Один меткий выстрел,— и стреляющий танк добит..

Теперь надо вернуться к последнему, левому танку, по которому неожиданно пришлось прервать стрельбу. За это время он успел уйти далеко и скрылся из виду. Наверное, он огибает рощу.

Вдруг позади слышится грохот гусениц танка и треск ломающихся деревьев: это танк, войдя в рощу и изменив курс, приближается к орудию. Башня его уже видна на гребне. Всего метров 50 отделяют его от позиции. Если танк с ходу навалится на пушку, он ее исковеркает...

Командир орудия понимает: у него нехватит времени повернуть орудие и выстрелить по танку.

Он командует: «В укрытия».

Все прыгают в ровики... Танк с грохотом проносится мимо и уходит, не заметив орудия...

Через несколько секунд орудие продолжало выполнять боевую задачу.

дәріс. Пәнді оқудың мақсаты мен міндеттері. Республика экономикасының дамуындағы мұнай-газдың ролі.

Мұнай және газ арзан отындарға жатады. Жылдар өткен сайын адамзаттың әртүрлі машиналар мен механизмдер үшін мотор, реактивтік, дизельдік жанармайларға және басқа да мұнайдың өнімдеріне мұқтаждығы артып келеді. Сонымен қатар мұнай және газ көптеген бағалы химиялық заттарды, олардың ішінде синтетикалық каучук, спирттер, эфирлер, техникалық майларды, синтетикалық маталарды және т.б алатын шикізат көзі болып табылады.

Болжаудың берілгендеріне сүйенсек қазіргі кезде мұнайдың қоры әлемде 380 млрд.тоннаны құрайды. Бұған тек қана барланған, өндіруге дайын қорлар кіреді. Әлемдік энергетикалық баланста мұнайдың үлес салмағы соңғы жылдары 45 %-ға дейін өсті, оны әлемнің 70 жуық елінде өндіреді.

АҚШ-тың Детройт қаласында құрылған Әлемдік энергетикалық конференцияның экономикалық комиссиясы энергияны қолдануда қанағаттандыру мүмкіндіктері бар ресурстар есебінен, біріншіден мұнайды бағалау жұмыстарын жүргізіп келеді. Мұнайдың әдеттегі және әдеттегіден тыс потенциалды ресурстары, оны жыл сайын толығымен өндіру және кәдімгі мұнайды кәдімгіден тыспен ауыстыру жолдары бағаланады.

Кәдімгі мұнайға барлау және өндіру жұмыстары дәстүрлі тәсілдерімен орындалатын және құрғақ жерлер мен 200 м-ден көп емес тереңдіктен континентальдық шельфте өндіруге болатын жеңіл мұнай (газ конденсатымен бірге) жатады. Кәдімгіден тыс мұнайға, барлау және өндіру үшін толығымен игерілмеген тәсілдер қажет және тиімділігі жеткіліксіз мұнай жатады. Бұл категорияға жататындар: ауыр мұнай; мұнай шығу коэффициентін ұлғайту есебінен өндірілетін мұнай, мұнай битум таужыныстарынан, сланецтерден алынатын мұнай немесе жасанды сұйық жанармай.

Әлемнің мұнай өнеркәсібін шикізатпен қамтамасыз ететін резерві «өндіруден қалған» мұнай қорлары болып табылады. Олар шамамен 340 млрд. тоннаны құрайды. Бөлегімен немесе толығымен осы қорларды өндіру - әлем ғылымы мен өнеркәсібінің негізгі міндеті. Сонымен қатар әлі ашылмаған мұнай кенорындары бар. Белгілі әлемдегі 600 мұнай бассейнінің 400-і ғана барланған, оның ішінде шамамен 160-нан мұнай мен газ өндірілуде. Қалғандары толық зерттелмеген. Оның негізгі бөліктері су астында және арктикалық аудандарда орналасқан.

«Мұнайлы» мемлекеттердің қатарына көп мұнай мен газ кенорындары бар Қазақстан да жатады. Мұнайдың дайындалған қорлары Республиканың мұнай өндіретін және мұнай өңдейтін өнеркәсібін жылдам дамытуға мүмкіндік береді. Баланспен үлкен қорларымен 160-тан астам мұнай газ кенорындары және ондаған келешегі бар алаңдар есепке алынған, олардың қатарына жақында ашылған Каспий теңізіндегі Шығыс Қашаған кіреді. Егер 1965 жылға дейін мұнай мен газ негізінде Ембі ауданында өндірілсе көрсетілген уақыттан кейін Маңғыстау кенорындары өндіріске берілді. Ал 1970 жылдардың соңында – Бузачи түбегі (Қаражанбас, Қаламқас, Солтүстік Бузачи), құрамында асфальт смолалық заттар, металдар, әсіресе ваннадий және никель көп. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында мұнай және газ кенорындары Атырау, Маңғыстау, Батыс Қазақстан, Ақтөбе, Қызылорда және Жамбыл облыстарында орналасқан. Соңғы жылдары Теңіз, Қарашығанақ, Жаңажол, Құмкөл және т.б ірі мұнай және газ кенорындары ашылды және олар игерілуде.

Мұнай және газ өндірісіндегі маркшейдерлік қызметтің негізгі міндеттері:

· кен қазу жұмыстарын қауіпсіз орындағанда жер қойнауын тиімді пайдалану және қорғауды қамтамасыз ету үшін мұнай және газ кенорындарын іздеуде, барлауда, құрылысын салуда және кенді өндіруде маркшейдерлік және геодезиялық жұмыстарды уақытында және сапалы орындау;

· ғылымның, техниканың жетістіктерінің және алдыңғы тәжірибелерді қолдану негізінде маркшейдерлік және геодезиялық жұмыстарды жүргізуді ұйымдастыру және әдістерін жетілдіру;

· геологиялық және басқа да қызметтермен біріге отырып, мұнай және газ кенорындарын игеруді дұрыс жүргізуді, қоршаған ортаны ғимараттар мен құрылыстарды қорғау шараларының орындалуын қадағалап отыру.

Мұнай және газ кенорындарын игеру келесі кезеңдерге бөлінеді:

· мұнай және газ кенорындарын іздеу және барлау;

· кенорнының құрылысын және өндірілуін жобалау;

· мұнай және газ кенорындарын игеру.

Маркшейдерлік қызмет жоғарыда айтылған кезеңдерінің бәріне қатысады.

Мұнай және газ кенорындарын іздеуде және барлауда маркшейдерлік қызмет келесі негізгі жұмыстарды орындайды:

· тірек тораптары мен түсіру негіздеуін құрастыру, барлау жұмыстары жүргізілетін ауданда топографиялық түсірулерді жүргізу;

· ұңғымаларды, сызықтық және басқа да жұмыстардың жобадағы орнын жер бетіне көшіру;

· ұңғымалардың жазықтықтағы және кеңістіктегі орнын анықтау және оларды пландар мен қималарға салу;

· мұнай және газ қорын есептеуге қатысу.

Мұнай және газ кенорындарындағы құрылысты және көмірсутекті өндіру ісін жобалағанда маркшейдерлік қызмет келесі жұмыстарды орындауға қатысады:

· кенорнының өндіру ауданында инженерлік – геологиялық зерттеулерге;

· желілік құрылыстарды трассалауға;

· кенорнының құрылыстарының бас жобасын құрастыруға қатысу.

Мұнай және газ кенорындарындағы құрылысты және кеніш өндірісін салғанда маркшейдерлік қызмет келесі жұмыстарды орындайды:

· геодезиялық жиілету тораптары мен түсіру негіздеуін дамытады;

· мұнай газ өндіретін мекеменің аумағы ішінде орналасқан нысандарды топографиялық және маркшейдерлік түсіреді;

· маркшейдерлік графикалық құжаттарды құрастырады және толықтыруларды енгізеді;

· ұңғымалардың және басқа да кенорны қазбаларының, ғимараттар мен құрылыстардың орнын жобадан жер бетіне көшіреді, оларды түсіреді және координаталарын анықтайды;

· көлбеу бағытталған ұңғымалар мен желілік құрылыстарға бағдар береді;

· жер телімі мен кен шоғырлары аймағында бұзылған жерлерді рекультивациялауды қадағалап отырады;

· ұңғыма оқпанының жобадағы бағытын сақтауды және олардың өстерінің кеңістіктегі орнын анықтауды қадағалайды;

· мұнай дәне газды өндіру нәтижесінде жер бетін, ғимараттар мен өндірістік нысандардың деформациясын бақылауды ұйымдастырады;

· перспективтік және жылдық жоспарлауға, есептік құжаттарды құрастыруға қатысады;

· жер бетінде өндіріс нысандарын және құрылыс орнын және құрылысты салу кезінде жобадағы берілгендерді орындауды қадағалауға қатысады;

· кен-техникалық және кен-геологиялық жағдайларды толық сараптау негізінде геологиялық және басқа да қызметтермен біріге отырып көмірсутекті өндірудің тиімді технологиялық сұлбасын анықтауға қатысады;

· кен өндіру жобасын, жер қойнауын тиімді пайдалану және қорғау талаптарын, қоршаған табиғи ортаны қорғау заңдарын орындауды маркшейдерлік бақылау;

· мұнай құбырларын пайдалануды және жөндеу жұмыстарының көлемін анықтауды маркшейдерлік бақылау;

· кенорнын геометризациялауға қатысады.

Геологиялық барлау жұмыстарының барлық кезеңдері топографиялық-геодезиялық жұмыстармен қамтамасыз етіледі, олар төмендегідей мақсаттармен орындалады:

· геологиялық барлау жұмыстарының геодезиялық негіздеуін құрастыру, олардың базасында бөлу, бекіту және геологиялық түсіру жұмыстары, топографиялық түсірулерді негіздеу, геофизикалық және бұрғылау жұмыстарын жүргізу кезінде пайда болатын әртүрлі техникалық есептерді шешу;

· геологиялық барлау жұмыстарының топографиялық негізін құрастыру, бұл жер бетінің топографиялық картасы мен планы. Оларға геологиялық шекараларды құру үшін бақылау нүктелері түсірілген және ситуация мен жер бедерінің кейбір элементтері алынып тасталған.

Барлау кезеңдерінде жиналған топографиялық-геодезиялық деректер, ары қарай кенорнын жобалағанда құрылысында және өндіргенде қолданылады.

Нег. 1 [3-6]

Бақылау сұрақтары:

1. Мұнай және газ саласында маркшейдерлік жұмыстарды атап өтіңдер.

2. Мұнай және газ табылған өңірлерді игеру жұмыстарының кезеңдерін атаңдар.

3. Іздеу және барлау кезінде маркшейдерлік қызмет қандай жұмыстарды атқарады?

4. Мұнай мен газ геологиялық жұмыстары қандай кезеңдерге бөлінеді?

5. Мұнай мен газкенорындарын игергенде маркшейдерлік қызмет қандай жұмыстарды атқарады?

№2 дәріс. Мұнай және газ кенорындары геологиясы туралы жалпы мәліметтер

Кеуекті таужыныстарда мұнай мен газдың табиғи жиналуы мұнай және газ шоғырлары деп аталады.

Шоғырдың типі табиғи резервуардың немесе тұтқыштың түрімен анықталады. Мысалы, антиклин қатпарының дөңесті бөлігіндегі қабатты резервуарындағы мұнайдың жиналуы қабаттық дөңестік шоғыр, ал массивті резервуарда массивті шоғыр деп аталады. Көптеген жағдайларда мұнай-газ антиклин пішіндегі қабаттарда орналасқан.

Өткізгіш таужыныстардың-колекторлардың оларды жауып жатқан тығыз таужыныстар-жапқыштармен шекарасы шоғырдың жабыны, ал мұнай немесе газ қабаты және оның астындағы тығыз таужыныстармен шекарасы шоғырдың табаны деп аталады.

Мұнай және газ қабаттарының қалыңдығы бірнеше сантиметрден бірнеше ондаған метрге дейін өзгеруі мүмкін. Олардың ені мен ұзындығы бірнеше ондаған метрден бірнеше ондаған километрге дейін болады. Мұнай мен газдың жату тереңдігі әртүрлі болуы мүмкін: ондаған метрден бірнеше километр.

Мұнай, газ және мұнай-газды қоспалар олардың құрамына, арақатынасына, қысымына және температурасына байланысты шоғырда әртүрлі жағдайда болуы мүмкін: газ тәрізді, сұйық немесе газсұйықты түрдегі қоспалар. Осыған сәйкес шоғырлардың мынадай түрлерін ажыратады: мұнай, газ және газконденсатты, газмұнайлы.

Мұнай шоғырларында (мұнайлы-газда) газ, мұнай және су вертикаль бойында олар тығыздығына сәйкес таралады. Газ және мұнай шоғырдың жоғарғы жағында орналасады, ал су оларды төменгі жағынан итеріп тұрады. Газ жеңілдеу болғандықтан мұнайдың үстінде орналасады да, газ телпегі деп аталатынды құрайды.

Қабаттағы температура кезінде мұнайдың газбен қаныққандық қысымы шоғырдағы қысымға тең болғанда газ телпегі қабатта пайда болады. Егер қабаттық қысым қаныққандық қысымнан жоғары болса, онда барлық газ мұнайда ерітіледі. Газды және газконденсатты шоғырлардың үстіңгі жағы газбен толтырылады, ал төменде су орналасады. Антиклин түрдегі мұнай-газ шоғырының негізгі элементтері мен параметрлерін қарайық (1-сурет).

Қабаттағы мұнай мен суды бөлетін бет немесе шекара су-мұнай жапсары (СМЖ) деп аталады. Газды шоғырлардағы газбен судың арасындағы шекара газ-судың жапсары (ГСЖ) деп аталады. Газ телпегі немесе мұнайдың сынасы болған кездегі газбен мұнайдың арасындағы шекара газ-мұнай жапсары (ГМЖ) деп аталады. Мұнайдың немесе газдың сумен жапсары ауданы әдетте сақина тәрізді пішінде, ал жапсар ені мұнай қабатының қалыңдығына және оның құлау бұрышына байланысты болады.

Қабат жабынының СМЖ бетімен қиылысу сызығы мұнайлылықтың сыртқы контуры, ал қабат табанымен СМЖ бетінің қиылысу сызығы мұнайлылықтың ішкі контуры деп аталады.

Соған сәйкес қабат жабынының ГМЖ бетімен қиылысу сызығы газдылықтың сыртқы контуры болады да, ал қабат табынымен қиылысуы газдылықтың ішкі контуры болып саналады. Массивті шоғырлар үшін мұнайлылық пен газдылықтың ішкі контуры болмайды, себебі су шоғырдың барлық астында орналаасады. Мұнай немесе газ жабынының жоғарғы нүктесінен СМЖ немесе ГСЖ дейінгі қашықтық шоғырдың биіктігі болады.

Мұнай кенорындарын сипаттайтын негізгі параметрлер: кенорны алаңының геологиялық құрылымы; жергілікті құрылымның артығырақ ретті құрылымдарға байланысты орналасуы; әртүрлі құрылымды пландардың болуы; өнімді қабаттардың және флюидті тіректердің сипаттамасы; тораптар мен кендердің түрлері мен сандары; көмірсутектердің шоғырдағы фазалық жағдайы; қорлар, олардың алаңдағы тығыздығы және т.б.

Кен шоғырының санына байланысты мұнай кенорындары біршоғырлы немесе көпшоғырлы болуы мүмкін, көмірсутегінің фазалық құрамына қарай- мұнайлы, газ-мұнайлы, газконденсатты-мұнайлы болып ажыратылады.

Қорына байланысты өте алып (500 млн.т астам алынатын мұнай), алып (100-ден 500 млн.т дейін), ірі (30-дан 100 млн.т), орта (10-нан 30 млн.т), ұсақ (10 млн.т төмен) және өндірістік емес мұнай кенорындары болып бөлінеді.

Газ кенорындары көп қабатты және бір қабатты болып бөлінеді. Көп қабатты газ кенорындарынның қимасында бір алаңда әртүрлі тереңдікте бір-бірінің астында орналасқан газ шоғырлары болады. Газ кенорнының қимасының кейбір аралықтарында әртүрлі шоғырлар болуы мүмкін. Газ кенорнының басым бөлігі кеңістікте жалпыланған, газ жиналу зонасында топтастырылады немесе газды мұнайлы платформалы (дөңестерде, платформа ішіндегі ойпаңдарда және т.б.), геосинклинальды (тау аралық шұңқырларда, орташа массивтерде) және аралық (тау етегі мен шұңқырларда) түріндегі аумақтарда жиналған және таралған.

1-сурет. Мұнай-газ қабаты шоғырының сұлбасы:

1- газдылықтың ішкі контуры; 2- газдылықтың сыртқы контуры;

3- мұнайлылықтың ішкі контуры; 4- мұнайлылықтың сыртқы контуры

Геологиялық барлау зерттеулерінің барлық кезеңдері топографиялық -геодезиялық жұмыстармен қамтамасыз етіледі, ол жұмыстардың орындалу мақсаты: геологиялық түсіру мен байланыстыру, бөлу жұмыстары негізінде орындалатын геологиялық барлау жұмыстарының геодезиялық негізін, топографиялық түсірістерді негіздеу, геофизикалық және бұрғылау жұмыстарын өндіру кезінде пайда болатын әртүрлі техникалық есептерді шешуді; жер бедері мен жай-жапсардың кейбір элементтерінің жоқтығы мен геологиялық шекараны құруға арналған, түсіретін нүктелері бар жер бетінің планы немесе топографиялық картаны түсіндіретін геологиялық барлау жұмыстарының топографиялық негізін құру.

Нег.1 [27-57]

Бақылау сұрақтары:

1. Геологиялық барлау жұмыстарында қолданылатын геодезиялық негіздердің түрлерін атаңыз.

2. Геологиялық бақылау нысандарының жазықтықтағы орнын анықтаудағы геодезиялық жұмыстардың қажетті дәлдіктерін сипатта.

3. Геологиялық барлау жұмыстарының топографиялық негізі деп не аталады?

4. Инженерлік-геодезиялық ізденіс жұмыстарын не үшін жүргізеді?

5. ГМЖ анықтамасын айтыңыз.

6. СМЖ анықтамасын айтыңыз.

7. ГСЖ анықтамасын айтыңыз.