Гадавы цыкл жыцця звяроў

Для прыроды характэрныя цыклічныя змяненні, выкліканыя вярчэннем Зямлі вакол сваёй восі і Сонца: на працягу сутак чаргуюцца ноч і дзень, на змену зіме прыходзць вясна, якая паслядоўна мяняецца летам, восенню. Умовы існавання звяроў (кормнасць, ахоўнасць) таксама мяняюцца, таму ў іх выпрацаваўся комплекс марфалагічных адаптацый і прыстасавальных рэакцый, якія маюць рэгулярны цыклічны характар.

У сувязі з гэтым выдзяляюць сутачную і сезонную цыклічнасць жыццядзейнасці звяроў. На працягу сутак у звяроў назіраюцца перыяды харчавання і адпачынку. Дробныя смактуны могуць быць актыўнымі круглыя суткі. Многія звяры вядуць начны лад жыцця. Гэта выклікана рознымі прычынамі: неабходнасцю пазбегнуць празмернага перагрэву ад сонца, калі ў дзень тэмпература набліжаецца да крайняй мяжы, сачэння збоку ворагаў, ад якіх у начы лягчэй схавацца; здабываць у страву іншых жывёл, якія актыўныя ноччу. Начныя жывёлы часта маюць вялікія вочы і вушы, апошнія валодаюць добра развітай сдольнасцю да эхалакацыі. Значная частка смактуноў – дзённыя, дакладней, найбольш дзейныя ў раннія і вячэрнія гадзіны. Разам з тым ў залежнасці ад сезону і надвор’я гэта заканамернасць можа моцна мяняцца.

На працягу года кармавыя і ахоўныя ўмовы ўгоддзяў падвергнуты моцнай змене. Гэта выклікае адпаведныя рэакцыі ў паводзінах звяроў. Некаторыя з іх робяць вандроўкі або міграцыі. Іншыя ўпадаюць у спячку або глыбокі сон. Часцей за ўсё спячка назіраецца зімой і зрэдку цягнецца 6–7 месяцаў. У зімовую спячку ўпадаюць амаль усе кажаны, вожыкі, соні. У барсука, янотападобнай сабакі, бурага мядзведзя сапраўднай спячкі няма, а толькі доўгі, больш-менш моцны сон, пры якім тэмпература цела амаль не паніжаецца, жывёла пільна прыслухоўваецца да таго, што адбываецца звонку і ў выпадку небяспекі пакідае сховішча. У звяроў з сапраўднай спячкай усе фізіялагічныя працэсы рэзка запавольваюцца, скарачаецца лік дыхання, паніжаецца тэмпература цела. За кошт назапашанага падскурнага і ўнутранага тлушчу арганізм атрымлівае неабходную вільгаць і энергію. Усё гэта дае магчымасць жывёле, якая спіць, перажыць цяжкі час года і выйсці са сховішча, калі ў прыродзе з’явіцца дастаткова стравы і стане цёпла.

Вялікае значэнне для звяроў маюць сховішчы, у якіх яны хаваюцца ад ворагаў, дрэннага надвор’я і выводзяць дзіцянят. Некаторыя звяры, у прыватнасці капытныя і шэраг драпежнікаў, не маюць спецыяльных жытлаў, а хаваюцца ў густых зарасніках розных раслін. Прымітыўны тып сховішча ўяўляе сабой логава – неглыбокая яма ў зямлі або снезе, зробленая зверам або якая існавала раней, дзе ён адпачывае звычайна ўсяго адзін або некалькі разоў і больш у яе не вяртаецца. Затым ідуць розныя закрытыя сховішчы і перш за ўсё натуральныя – дуплы, пустоты пад вывернутымі або падмытымі каранямі. Многія жывёлы самі будуюць сабе норы, бярлогі, хаткі, гнёзды.

У жыццядзейнасці звяроў важнае месца адводзіцца харчаванню. Харчаванне звяроў адрозніваецца вялікай разнастайнасцю: расліны, бесхрыбетныя і хрыбетныя жывёлы, падаліна, мінеральныя кармы (засоленая глеба і вада). Адны віды прыстасаваны да харчавання пэўнай стравай і толькі ў выпадку крайняй патрэбы мяняюць кармавы рэжым, іншыя – усяедныя. Усіх наземных смактуноў можна падзяліць на раслінаедных, вусякаедных, драпежных, тых, што ядуць падаль, усёедных. Такая класіфікацыя звяроў умоўная, бо нават тыпічныя драпежнікі, якія харчуюцца тканкамі іншых жывёл, часта ўжываюць у страву расліны і іх часткі. Большасць звяроў пры недахопе асноўных кармоў пачынаюць сілкавацца рэзервовымі або дадатковымі. Нераўнамернае забеспячэнне кормам выклікала шэраг прыстасаванняў у звяроў, у тым ліку паяданне двайной-трайной порцыі стравы, калі яе шмат, утварэнне тлушчавых адкладаў пад скурай і на ўнутраных органах, запасанне корму.

У жыццёвым цыкле звяроў важнае месца адводзіцца размнажэнню. Палавая спеласць у іх залежыць ад віду. Напрыклад, у дробных грызуноў яна наступае праз 45 дзён пасля нараджэння. У буйных звяроў палавая спеласць наступае значна пазней: у дзіка, аленя, лася на 2–3 годзе жыцця. Размнажэнне падзяляецца на некалькі этапаў: гон, цяжарнасць, нараджэнне дзіцянят, выхаванне патомства. Перыяд размнажэння ў звяроў адпавядае часта вызначанаму сезону, і самка прыносіць адзін памёт у год (лось, алень, дзік, воўк і іншыя). У іншых выпадках лік вывадкаў узрастае да 2–3, але перыяд размнажэння ў цэлым застаецца звязаным з пэўным сезонам (зайцы, андатра, вавёрка). Некаторыя віды спарваюцца і прыносяць дзіцянят у самы розны час года (часткова выдра). Шэраг жывёл размнажаюцца не штогод (слон, радзей зубр).

Сярод звяроў ёсць як манагамы, якія жывуць парамі (воўк, бабёр), так і палігамы, у якіх самец у перыяд гону спарваецца з некалькімі самкамі (лось, алень, дзік, многія грызуны). Перыяд разбіўкі на пары называюць гонам. Гон суправаджаецца жорсткімі бойкамі паміж самцамі, сачэннем самак самцамі і іншымі праяўленнямі. Часта пакрытыя самкі зыходзяць ад самцоў і жывуць асобна да нараджэння дзіцянят.

Працягласць цяжарнасці залежыць ад віду звяроў. У дробных звяркоў (землярыек, мышэй, палёвак) яна цягнецца ад 16–17 да 20–25 дзён. Больш буйныя звяры выношваюць дзіцянят даўжэй: дзік 120–140, мядзведзь – ­ каля 210, лось – каля 250–260 дзён.

Дзіцяняты звяроў нараджаюцца добра сфармаванымі, хаця ў большасці відаў сляпымі, голымі або пакрытымі пушком. Цяляты капытных нараджаюцца настолькі добра развітымі, што ўжо хутка могуць ісці за маці. У тых жывёл, якія не маюць добрых сховішчаў, дзіцяняты нараджаюцца больш развітымі. Палавая спеласць звяроў залежыць ад віду, так, у дробных мышападобных грызуноў каля 45 сутак, у сабакавых – каля года, у буйных капытных 2–3 гады. У выхаванні патомства бяруць удзел або абодва бацькі (гэта характэрна для манагамаў), або толькі самка (палігамаў).

Колькасць дзіцянят мяняецца ў залежнасці ад віду жывёл, кармавых умоў, узросту самкі, шчыльнасці насялення дадзенай папуляцыі. Буйныя жывёлы (лось, алень) прыносяць 1–2 дзіцяняты, дробныя здольны прынесці 10–15. У гады ўраджаю насення ігліцавых парод вавёрка прыносіць да 3 памётаў у год па 5–10 штук у кожным, пры недахопе паўнацэннага корму – не больш за 2 памёты, якія складаюцца ў сярэднім з 2–5 дзіцянят. Мацёрыя самкі, як правіла, больш пладавітыя. З павялічэннем шчыльнасці папуляцыі пладавітасць самак падае. Ваганні колькасці папуляцыі залежыць ад шэрага фактараў. Добрая кармавая база, адсутнасць ў месцах пражывання ўзбуджальнікаў хвароб, спрыяльныя ўмовы надвор’я, адсутнасць стыхійных бедстваў і фактараў турботы садзейнічаюць павелічэнню колькасці папуляцыі. Як правіла, на мяжы арэалу пашырэння віду шчыльнасць папуляцыі ніжэйшая, за цэнтральную частку.

Працягласць жыцця ў прадстаўнікоў розных відаў звяроў вельмі розная. Дробныя звяркі менш даўгавечныя, за больш буйных. У прыродзе рэдка асобіны дасягаюць гранічнага ўзросту, бо, як правіла гінуць значна раней ад хвароб, стыхійных бедстваў і ворагаў. Буры мядзведзь дажываў да 34 гадоў, тыгр, алень, дзік – да 19 гадоў, воўк – да 25, землерыйкі-буразубкі – менш за 1,5 года.

У гадавым жыццёвым цыкле звяроў назіраецца такая з’ява, як лінька – змена валасянога покрыва звяроў. Звычайна лінька носіць сезонны характар, часта суправаджаецца зменай афарбоўкі. Яна знаходзіцца ў цеснай залежнасці ад сезонных зменаў метэаумоў. У большасці нашых наземных звяроў зімовае валасяное покрыва значна гусцейшае і пышнейшае за летняе. Сезонны дымарфізм (розніца ў афарбоўцы і якасці валасянога покрыва) слаба выражаны ў рыйных, водных звяроў, а таксама тых, што ўпадаюць ў спячку. У большасці відаў дзве лінькі, але ў некаторых іх колькасць даходзіць да 3–4. Тэрміны пачатку і працягласць лінек залежаць ад метэаралагічных умоў, полу, узросту, укормленасці жывёлы і таму мяняюцца па гадах. Але парадак сезоннай змены валасоў на асобных частках цела носіць заканамерны характар і ў асноўным захоўваецца штогод. Пры гэтым звычайна вясновая і восеньская лінькі праходзяць у адваротным парадку (вясновая з галавы да хваста, восеньская – з хваста да галавы).