Сызықты өлшемдер үшiн құралдар және аспаптар

Сызықты өлшемдер үшiн келесi өлшеу құралдарды қолданады:

Өлшелетiн өлшемнiң тiкелей есептеуi үшiн межелік өлшегіш аспаптар - (металлдық сызғыштар, қойма метрлер, рулетка) штрих ұзындық өлшемдерi, (штангенциркульдер, тереңдiк өлшеуiштер, штангентісөлшегіштер және т. б.) микрометрлер қарапайым ұзындықты өлшеу штихмастар және микроөлшегiш тереңдiк өлшеуiштер, индикаторлар жактады;

- салыстырудың әдiсiн өлшеу үшiн аспаптар - калибрлар, сүңгiлер және бiлiктер және саңылаулардың диаметрлерiнiң тексеруi, өңдеудi дәлдiктiң бақылауы, шлиц, бұранды, тiстi қосулардағы саңылаулары және т. б. үшiн қолданылатын үлгiлер.;

- өлшеу аспаптардың тексеруi үшiн және даярлауларды белгiнiң жанында дәл өлшемдерi үшiн қолданылатын жазық параллель шеткi шаралар;

- өлшегiш аспап және аппараттар, бас, түрмен механикалық (миниметрлер, микрокаторлар, тұтқалы тұтқалар және т.б.) және оптикалық (оптиметрлер, аспапты микроскоптар).

Қарапайым штрих аспаптар. Дөрекi өлшемдер үшiн 150 ден 1000мм аралығындағы және 1 немесе 0, 5 мм нiң бөлуiн бағаны өлшеу шектерi бар өлшеу сызғыштары қызмет көрсетедi; 100 мм бойынша бекiтiлген сызғыштар бiрақ он топса тұратын металлдық қойма метрлер (1 мм-нiң есеп дәлдiгi) әрбiр; (0, 5 ммге дейiн есеп дәлдiгi) қорапқа орап тұжырымдауға болатын 1 ден 50 м ұзындықпен болаттан жасалған таспаның түрiндегi рулеткалары. Рулеткалармен түзу арналған қашықтық қана емес, сызықтардың қисықтарының ұзындығын, дөңгелектер жеке алғанда да өлшеуге болады.

Миллиметрлiк бөлулерi бар межеліктің кәдiмгi металлдық сызғышында сол кесiк бастайды өлшелетiн бұйымның өлкелерiне қоса тiркейтiн қырлар. Егер бұл қырлар бұзылуды алса, онда оныншы бөлуден есептеу, алған нәтижеден 10 мм -дi шегередi.

Бөлшекке сызғышты қырынан қоса тiркеуге ұсынылады, өлшелетiн жазықтыққа тiк бұрышымен. Бөлшектiң ортасы шәкiлi бар сызғыштың жазықтығы диаметрлердiң өлшемiнде арқылы өтуi керек. Өлшемдер ол бөлшектi жазықтық үстiнде жатыратындай етiп әйтпесе терiс анықталады сызғышқа шарт қою керек iшкi өлшемдер өлшей сызғышқа шарт қою керек.

Егер бөлшектердi сыртқы немесе iшкi өлшемдер сызғышпен тiкелей өлшеуге болмаса, кронциркүлдер (8-шi сурет) және нутромерлердi қолданады. Олар аяқтар қиғаштанусыз құруы керек. Ептеген қиғаштану тiптi көрiнетiн қателерге алып келедi. Аяқтар солардың бiрi кронциркүл алған өлшемнiң есептеуiнде сызғыштың шетiне, 8,а- суретте көрсетiлгендей сүйейнедi. Сызғышты және аспаптың аяғын нутромер алған өлшемнiң есептеуiнде (8, ә сурет) жазық бетке тірейді.

Штангенциркуль. Штангенциркульмен бөлшектердi iшкi және сыртқы өлшемдерді, сонымен бiрге (9- сурет) керең саңылауларды тереңдiктердi өлшейдi. Штангенциркульдер 0-125, 0-200, 0-320, 0-500, 250- 710 және т. б. өлшеу шектерiмен әзiрлейдi. 800-2000 мм ге дейiн және 0,1 және 6,05 мм нiң есеп дәлдiгiмен.

Негiзгi штангенциркульдiң бiр бөлiгi - миллиметрлiк межелік 6, сызғыш-штанга. Штанга жылжымайтын еріндер аяқта 2 және 3 алады. Штанга бойынша 1 және 4-шi жылжымалы еріндермен 8-шi шеңбердi жылысады. Есептеу өлшемнен кейiн ұшырып түсiрмеу үшiн шеңбердi 5 тоқтатқыш бұрандасымен штангаларда бекiтедi. Шеңбермен бiргемен жылысады және 7 тереңдiк өлшеуiш, олар өйткенi қатты өзара байланған.

а ә

8 сурет. Кронциркүлмен (а ) және (ә ) ішкіөлшегіш өлшем

1 және 2- жылжымалы еріндер; 2 және 3- жылжымайтын еріндер; 4- жылжымалы еріндер; 5- тоқтатқыш бұранда; 6 - сызғыш - қарнақ; 7 - тереңдiк өлшеуiш; 8 - нониуспен төрткілдеш

9 сурет. Штангенциркуль

Шеңберлер астында нониус деп аталатын қосалқы межелік. 9 суретте 0,1 мм есеп дәлдiгi бар нониусы көрсетiлген. Нониустың межелігі 19 мм ұзындығын алады және бөлiнген 10 тең жиiрекке. Есеп дәлдiгiне сәйкес келетiн 0,1 мм дегi қарнағының аз екi бөлулерiн (1, 9 мм) нониусының әрбiр бөлуi. Жылжымайтын және жылжымалы еріндер қашан қатар қолданған, нониустың нөлдiк штрихы қарнақтың нөлдiк сызықшасымен дәл келедi, нониустың оныншы сызықшасы - қарнақтың он тоғызыншы қарнағымен бар болады. Нониустың бiрiншi сызықшасы қарнақтың екiншi қарнағымен сәйкес келетiндей етiп ерінді жылжытамыз. еріндердің арасындағы сонда 2-1,9=0,1 мм нiң саңылауы пайда болады. Бiз 0, 3 мм таяғы бар нониустың үшiншi сызықшаның сәйкес келуiнде қарнақтың сызықшасымен ерінді жылжытуға жалғастыра еріндердің арасындағы саңылау екiншi қарнақтың төртiншi сызықшасы бар нониусының сызықшасының сәйкес келуiнде - 1,9 + 1,9) = 0, 2 мм 4-шi тең болатынын көремiз, төртiншi сегiзiншi - 0,4 мм және т. б. Болғанша, егер ерінді жылжытса, нониустың нөлдiк сызықшасын (нониустың оныншы сызығы - қарнақтың жиырмасыншы сызықшасымен) қарнақтың бiрiншi сызықшасымен сәйкес келмейдi, 1мм нiң саңылауын аламыз.

Еріндердің арасындағы бұдан әрi (нониустың бiрiншi сызығы қашан қарнақтың үшiншi сызықшасымен сәйкес келедi) 1,1 мм, (нониустың екiншi сызығы қашан қарнақтың бесiншi сызығымен сәйкес келедi) 1,2 мм, (нониустың үшiншi сызығы қашан қарнақтың жетiншi сызығымен сәйкес келедi) 1,3 мм нiң саңылаулары және тағы басқаларлар дәйектi түрде көрiнiп қалады. Нониустың сызықшалардың бiрлерi қарнақтың қандай болмасын сызықшасымен тура дәл келетiндесi әрдайым еріндер арасындағы қашықтық бүтiн сан оныншы болады миллиметрдi құя түс. Қағида бұл және штангенциркульмен өлшем негiзделген.

Штангенциркульмен өлшемдердiң алдында оның дұрыстығында көз жеткiзуi керек. Егер онда ол механикалық зақымданулар, губка тағы басқалар соқпадақтарын бiлдiрмесе, аспап жұмыс үшiн жарамды, қиғаштану, нониус және қарнақтың нөлдiк сызықшаларын алмайды дәл келгенiнде емес, шеңбермен және қарнақтың аралығында саңылау да, ұстап қалу да сезiлмегенiнде.

Штангенциркуль оның еріні сол ол дұрыс орнатылатында жағдайдағы дәл өлшемдерi қиғаштанусыз көрсетедi өлшелетiн бөлшекпен тығыздап жанасады, бiрақ бөлшекке еріндердің арасындағы сырғанауға мүмкiншiлiгi болады. Еріндердің өткiр аяқтары жартылай дөңгелек бүгiс болатын тар ойыстардағы диаметрлердiң өлшемi үшiн қызмет көрсетедi.

Цилиндрлiк бөлшектер (10 сурет) еріндер жазық аздап өлшеу керек. Өткiр еріндермен сонымен бiрге саңылаулардың диаметрлерiнiң өлшемiнде пайдаланады. Цилиндрлiк бөлшектi диаметр ұзындық бойынша бiрнеше қималарда өлшейдi және анықтау, конустық немесе сопақтықтың бөлшегiн алмау үшiн екi өзара перпендикуляр бағыттарда. Тереңдiк өлшеуiш.

Тереңдiк өлшеуiштер керең саңылаулар, ойыстардың тереңдiктiң өлшемi, шошақтар, саңылауларды биiктiк үшiн қызмет көрсетедi. Олар 0-200, 0-320 және 0-500 мм нiң өлшеу шектерi және 0,1 және 0,05 ммнiң есеп дәлдiгiмен әзiрлейдi. Тереңдiк өлшеуiш (10 сурет) аспаптың ақырғы қоюының жанында 2 ақырын беруi үшiн қарнақтың 1, негіз 5, жақтауыш 3 нониуспен және арнайы микроөлшегiш құрылымның 4 тоқтатқыш бұрандасымен шеңбердi негiздiң штангасынан тұрады. Тереңдiк өлшеуiштiң өлшеу беттерiмен 5 негiз болады және 1-шi қарнақтың шетi. Өлшемдердiң есептеуiнiң ретi және өлшеу дәлдiгi тереңдiк өлшеуiште штангенциркульде сияқты.

Тiс өлшегiш. Тiс өлшегiштермен тiстi доңғалақтардың тістерін қалыңдықтарды өлшейдi. 0,02мм нiң (11- сурет) аспап, болатын есеп дәлдiгi, екi қарнақтар бойынша 1 және 7 нониустармен екi шеңбер 5 және 11 жылысқан 3 және 9 тұрады. / шеңбер 6-шы биiк сызғышымен тұйықтаған, 12, 7, жылжымалы ерінімен шеңбер. 3 тiк қарнақ тап қалған биiктiкте тiс өлшегiштiң қоюы үшiн қызмет көрсетедi, 9 көлденең қарнақ - бұл биiктiкке тiстiң қалыңдығының өлшемi үшiн.

Биiк сызғышты сонымен бiрге 6 және 5 қалай (тап қалған өлшем бойынша) тереңдiк өлшеуiш нониус бойынша 4-шi микроөлшегiш құрылым қолдана және 2 бұрандасымен аспаптың қоюын бекiте орнатады. Содан соңы 9 тiстiң беттерiмен жақын болуға дейiн 12 және 13 көлденең қарнақтың еріндерін қозғалтады және 5-шi бұрандасымен тiстiң қалыңдықтарына бекiтедi, кейiн тап қалған тiстiң биiктiгiнде қалыңдықтың 11 мәнi нониус бойынша санайды. Тiс өлшегiштегi көрсетулерiн осылай санайды, сонымен қатар штангенциркульде.

1 - қарнақ; 2- микроөлшегiш құрылым; 3 - шеңбер;

4- тоқтатқыш бұранда; 6 - негiз.

10 сурет. Тереңдiк өлшеуiштi керең саңылауды тереңдiктiң өлшемi

1 және 7 - жақтаушалар; 2 және 8-тоқтатқыш бұрандалар; 3 және 9 - қарнақтар; 4 және 10- микроөлшегiш құрылым: 5 және 11 - нониустар; 6- биiктік сызғыш; 12- жылжымалы ерін; 13- жылжымайтын ерін

11сурет. Тiстiң қалыңдығын тiсөлшегiшпен өлшеу