Дәріс. Биосфераның тұрақты жағдайын жылжыту күштері.

Жердің бетін өзгертуші маңызды фактор тіршілік болып табылады. Оның ерекшелігі тек химиялық реакциялардың жылдамдығына ғана байланысты емес, кейбір реакциялар қалыпты температура мен кысымда, агзадан тыс жүрмейді. Л.С. Берг былай деген: «Ағзалар физикалық тұрғыдан мумкін емес нәрселерді жүзеге асырады». Майлар мен көмірсул ағзада 37°С шамасында тотығады, ал ағзадан тыс 400—500°С жүреді. Молекулалық азоттан аммиактың синтезі өнеркәсіптік жағдайда 500°С температура 300-500 атм. қысымда жүзеге асырылады. Ал микрооганизмдер бүл реакцияны қалыпты температурада және атмосфералық қысымда жүзеге асырады.

В.М. Вернадский биосфераның Жердің ғаламдык тұтас жүйесі ретіндегі көзқарасты жасады. Бүл жүйеде геохимиялык. және энергетикалық өзгерістердің жүруі гіршілікпен аныкталады. В.И. Вернадский тірі ағзалардың геологиялық рөлі туралы ілімнің негізін қалады.

Жердің биосферасы галамдық ашық жүйе болып табылады. Оның «кіруі» — бүл космостан келетін күн энергиясының ағыны, ағзалардың тіршілік қызметінде түзілген заттар. Биосфера өздігінен реттелетін кибернетикалық жүйе. Оған геомеостаз касиеті тән.

Жер планета ретінде табиғат жағдайларының алуантүрлілігімен сипатталады. Бүл оның шар тәрізді пішінімен, Күнді және өзінің өсінен айналуымен анықталады. Өз кезегінде бұлар күн белсенділігінің және маусым бойынша интенсивтілігінің өзгеруін қамтамасыз етеді. Табиғат жағдайларының түрлілігі Жердің күрделі рельефінің әсерінен де түзіледі. Бірақ Жер биосферасының негізгі көптүрлілігін тірі агзалар жасайды. Ғалымдардың болжамы бойынша қазіргі биосферада тірі ағзалардың шамамен 2 млн. түрі бар (биосфераның өмір сүруі барысы 1 млрд.-тан кем емес).

Биосфераның динамикалық жүйе ретіндегі ерекшелігі оның біртегіс болмауы (тепе-теңсіздігі) және оның тірі затпен жұмысы Күн энергиясыньщ ағынының нәтижесі болып табылады.

Биосфераның маңызды ерекшеліктерініц бірі ондағы судың болуы. Биосфераның тағы бір белгісі — оның космоспен тыгыз байланыстылыгы (көбіне Күнмен). 1852 жылы Швейцария астрономы Р. Вольт Жердің магнитизмінің Күндегі дақтардыц пайда болу циклділігіне тәуелді екенін есептеп шыгарды. Биосфераның шекаралары. 1926 жылы В.И. Вернадский биосфераның шекаралары туралы мәселені қойды:

Қандай физико-химиялық жағдаайлар тіршілікке анағұрлым қолайлы болып табылады?

1. Көмірқышқыл газы мен оттегінің жеткілікті мөлшерде болуы.

2. Судың жеткілікті болуы (міндетті түрде сүйық күйде).

Температуралық режим тым жогары (ақуыздардың үюына әкелетін) және тым томен (фермент-тердің жұмысын тоқтататын) болмауы керек.

Минералдық қоректену элементтерініц жеткілікті болуы.

5. Су ортасының белгілі бір тұздыгы. Қазіргі кезде тіршілік жер қыртысының жоғарғы бөлігінде (литосфера), жер атмосферасыныц төменгі қабаты (тропосфера) және Жердің сулы қабықшасында (тропосфера) таралган.

Литосферада тіршілікті ең алдымен тау жыныстарымен жер асты суларының температурасы шектейді. Ол терендікке байланысты артады да, 1,5—15 км тереңдікте +100°С-дан асады. Жер қыртысында бактерияларды табуга болатын тереңдік — 4 км. Мұнай кен орындарында 2—2,5 км тереңдікте бактериялардың саны біршама көп болады. Мұхиттарда тіршілік 11 км тереңдікке таралады. Атмосферадагы тіршіліктің жогаргы шекарасы биіктікке байланысты ультракүлгін радиацияның артуымен анықталады. Озон қабаты күннің ультакүлгін сәулелерінің көп бөлігін 25 км биіктікте сіңіреді. Бактериялар мен саңырау құлақтардың споралары 20-22 км биіктен табылган,

Аэроплаланктонның негізгі бөлігі 1—1,5 км биікг шогырланған. Тіршіліктің таралу шекарасы деңгейімен салыстырганда 6 км биіктікте өтеді.

Биосферадагы тіршіліктің таралуы біртекті е Тірі заттың шоғырлануы, негізгі орталардың бө. іиекарасында — тоныракта, ягни литосфера мен мосфераның арасында, мүхиттың жогаргы қабаттары. қоймаларының түбінде, әсіресе — литоральда (ла тілінен аударганда lilorab's — жагалау) — толысу к де су астында қалатын және қайту кезінде қүрга теңіз түбінің белдеуінде, лимандарда жэне эстуария — өзен жагалауларында өте көп жогары болады.

Тірі агзалар ортаның химиялық жагдайлары кең диапазонында тіршілік ете алады. Жердегі гашқы тіршілік иелері оттексіз ортада өмір сүр Анаэробты зат алмасу қазіргі агзаларга, соның і де көн жасушалы агзаларга тән. Вірқатар мик і^анизмдер түздардың концентрленген ерітінділерінде тіршілік ете алады. Кейбір түрақты түрлер ион^т шы радиацияның әсері жагдайында да тіршілік алады. Мысалы, бірқатар инфузориялар 5т^ер б дегі радиациялық фонның табиги деңгейінен 3 есе жогары сәулеленуді көтере алады. Кейбір ба риялар ядролық реакторлардын қазандықтарынан табылған.

№12 Дәріс. Қоршаган ортаның биологиялық тұрақгылығы.

Биосферадағы объектілер жойыла қалса, ол қалпына тез арада келе қоймайды. Мыңдаған және миллиондаған жылдарды қажет етеді. Мысалы, орман-тоғай алқабын кесіп, не оттап, не өртеп жойып жіберу оп-оңай. Арқыраған оғысы қатты өзеннің арнасын басқа жаққа бұрып жіберуге болады. Бірақ арнасындағы балық құриды, кеме жүзбейді, жағаларындағы ел көшіп кетеді. Құс пен жабайы аңдар басқа жаққа ауып кетеді, жер құлазып қалады. Ұлан байтақ кең далаға мыңдаған тракторларды жауып жіберіп, жер қыртысын айналдырып , шаңын бұрқыратып қара дауыл тұрғызуға да адамзат баласының шамасы әбден келеді.

Бірақ биосфера заңдарында бұлай болмайды. Мыс, жоғарыда көрсетілгендей, су тартылып, кеуіп қалған көл қалпына оңай келмейді. Миллион жыл уақыт кетеді. Биосферадағы пайда болып ғасырлар бойы шалқып жатқан айдын шалқар көлдің экосистемасы бұзылғаннан кейін қалпына келуі мүмкінде емес. Оның ішіндегі балығы, өсімдігі, климаты, арнасы, басқа да биосфералық құбылыстары адам танымастай өзгеріске ұшырап кетеді.

Саялы сыңсыған ну орман-тоғайсыз, айдын – шалқар көлсіз, арқырап аққан өзенсіз-жайқалып өскен шекарай шалғын шөпсіз, бітік шыққан егінсіз адамзат қоғамның шарықтап өсуі мүмкін емес. Сондықтан да біздің заманымызда биосфераны қорғау, оның байлығын, асыл қазынасын сарқып алмай, өте ұқыптылықпен, жанашырлықпен орынды пайдалану маңызды проблемаларға айналып отыр. Биосфераны «бағындыру» ғана емес, көп жағдайларда бүгінгі таңда биосферамен «достасу», оның заңдарымен келісу, санасы керек болады.

Табиғи ортада химиялық және радиациялық ластаушылардан басқа адамда әр түрлі ауру туғызатын биологиялқ ластаушылар да кездеседі. Биологиялық ластаушыларға ауру туғызатын микроорганизмдер, вирустар, құрттар, қарапайымдар жатады. Олар ауада, суда, топырақта, тірі организмдердің және адам организмінде кездеседі.

Жер бетіндегі 1500000 жануарлардың 50000 жуығы паразиттік тіршілік етеді, соның ішінде 500-дей түрі адам паразиті болып есептелінеді. Адам паразиттерінің иесінің денесінде тамақ керек боғанда ғана пайда болады. Оларға: сүліктер,кенелер,масалар,бүргелер жатады. Ал тұрақты паразиттердің иесі тек азық үшін ғана емес, олардың тіршілік ететін ортасы болып табылады. Оларға безгек аскаридалар, қышыма қоздырғыштары жатады. Микробтардың ауру қоздыруына қажетті бірден бір шарт – адам организмінің әлсіреуі,оынң қорғансыз қалуы.