Болжамы

Басым жағдайларда қолайлы.

5 БӨЛІМ

ӘЙЕЛ ЖЫНЫСЫНЫҢ РЕПРОДУКТИВТІ ЭНДОКРИНОЛОГИЯСЫ

5.1. ӘЙЕЛДІҢ РЕПРОДУКТИВТІ ЖҮЙЕСІНІҢ АНАТОМИЯСЫ МЕН ФИЗИОЛОГИЯСЫ

Аналық без (ovarium, oophoron) — әйел репродуктивті жүйесінің жұп мүшесі және ішкі секреция безі (5.1сурет). Қалыпты жағдайда аналық бездің салмағы шамамен 5–8 г, ұзындығы 2,5–5,5 см, ені 1,5–3,0 см және қалыңдығы 2 см. Аналық без екі қабаттан тұрады: ақ қабықпен қапталған қыртысты және милы қабат. Қыртысты зат әртүрлі даму кезеңіндегі фолликулалардан тұрады.

5.1 сурет. Аналық без: овуляторлы цикл барысында өтетін үрдістер

Аналық безден бөлінетін басты стероидты гормондарға эстрогендер, прогестерон және андрогендер жатады. Эстрогендерге эстрадиол, эстрон және эстриол жатады. Эстрадиол (Е2) гранулеза жасушаларымен секрецияланады. Эстрон (E1) эстродиолдың шеткі ароматизация жолы арқылы түзіледі; эстриол (Е3) аналық бездерде өте аз мөлшерде синтезделеді; эстриолдың басты көзі бауырда эстрадиол мен эстронның гидроксильденуі болып табылады. Басты прогестагенді гормонға (прогестин) сары денемен синтезделетін прогестерон жатады. Негізгі аналық бездің андрогені, тека жасушаларымен синтезделетін андростендион. Қалыпты жағдайда әйел ағзасындағы андрогендердің басым бөлігі бүйрек үсті безінде синтезделеді.

Эстрогендер мен прогестерон синтезіне қажетті қосылыс холестерин болып табылады. Жыныс гормондарының биосинтезі кортикостероидтар секілді өтеді. Аналық бездің стероидты гормондары бүйрек үсті безінің гормондары секілді жасушаларда жиналмайды, яғни синтез үрдісі барысында секрецияланады. Қан арнасында стероидты гормондардың басым бөлігі транспортты ақуыздармен байланысады: эстрогендер — жыныс гормондарын байланыстырушы глобулинмен (ЖГБГ), прогестерон — кортизол байланыстырушы глобулинмен (транскортин). Эстроген, прогестин және андрогендердің әсер ету механизмі басқа стероидты гормондардың әсер ету механизміне ұқсас. Эстрогендердің басты метаболиттеріне әлсіз эстрогенді белсенділікке ие катехолэстрогендер (2-оксиэстрон, 2-метоксиэстрон, 17-эпистриол) жатады; ал прогестеронның негізгі метаболиті- прегнандиол.

Пубертатты кезеңнің басталуына дейін аналық бездерде гонадотропиндерге тәуелсіз біріншілік фолликулалардың баяу өсіп дамуы жүреді. Жетілген фолликулалардың бұдан әрі қарай дамуы тек гипофиздің гормондары арқылы ғана іске асады: фолликулстимулдеуші (ФСГ), лютеиндеуші (ЛГ) гормондар; аталған гормондардың өндірілуі гипоталамустың гонадолибериндері арқылы реттеледі. Овариальды циклде екі кезеңді ажыратады— фолликулярлы және лютеинді, бұл өз кезегінде екі жағдаймен сипатталады — овуляция және етеккірмен (5.2 сурет).

Фолликулярлы кезеңде гипофизде өндірілетін ФСГ секрециясы біріншілік фолликулалардың өсуі мен дамуын ынталандырады, сонымен қатар фолликулярлы эпителий жасушаларымен эстрогендер өндірілуін үстемелейді. Гонадотропиндердің овуляция алдындағы бөлінуі овуляция үрдісін анықтайды. ЛГ овуляторлы шығарылымы мен аз мөлшерде ФСГ бөлінуі гипофиздің гонадолибериндер әсеріне сенсибилизациясына және овуляцияға дейінгі 24 сағат ішінде эстродиол деңгейінің күрт түсуіне байланысты, сонымен қатар мұны эстрогендер мен ЛГдеңгейінің тым жоғары концентрациясына орай дамитын оң кері байланыс механизмімен де байланыстыруға болады.

5.2 сурет.Етеккір циклы барысында әйел репродуктивті жүйесіндегі циклдік өзгерістер

Овуляторлы кезеңдегі ЛГ деңгейінің жоғарылауынан прогестерон өндіретін сары дене түзіледі. Прогестерон жаңа фолликулалардың өсуі мен дамуын тежейді, сонымен қатар эндометрийге ұрықтанған аналық без жасушасының енуіне қолайлы жағдай жасайды. Прогестеронның сарысудағы концентрациясының платосы (белгілі мөлшері) ректальды (базальды) температура платосына сәйкес келеді (37,2–37,5 °С), яғни бұл болып жатқан овуляцияны диагностикалау әдістеріне негіз болады. Егер ұрықтану болмаса 10–12 күннен кейін сары дене кері қарай дамиды, ал ұрықтанған аналық жасуша эндометрийге еніп, пайда болған бластула хориондық гонадотропин (ХГ) синтездей бастайды, ал сары дене жүктіліктің сары денесіне айналады.

Овариальды (менструальды) циклдің ұзақтығы қалыпты жағдайда 21күннен 35 күнге дейін ауытқиды. Кең таралған 28-күндік цикл, бұл жалпы әйелдердің 30–40% ғана тән. Етеккірлік циклда үш кезеңді ажыратады: етеккірлік (эндометрийдің десквамация кезеңі), етеккірден кейінгі (эндометрийдің пролиферация кезеңі), етеккір алды (функциональды немесе секреторлы кезеңі) кезеңдері. Соңғы екі кезең арасындағы шекара овуляция болып табылады. Етеккірлік циклдің басы етеккірдің бірінші күнінен бастап саналады.

5.2. ГИНЕКОЛОГИЯЛЫҚ ЭНДОКРИНОЛОГИЯДАҒЫ

ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ

5.2.1. Физикалық зерттеу әдістері

Дене бітімін, тері асты шелмай қабатының таралуы мен айқындылығын, сүт бездерінің жағдайын, түктену сипатын бағалау арқылы гинекологиялық және жалпы қарап тексеру жүргізіледі. Сұрастыру барысында алғашқы етеккір келген уақыттағы жас шамасы, етеккірлік цикл бұзылыстарының бар не жоқтығы, етеккірлік бөліністердің ұзақтығы мен сипаты, жалпы циклдің ұзақтығы анықталады. Жүктіліктің саны, босану уақыты, жыныстық қатынас бастаған кездегі жасы, сақтану жолдары, жүктілік пен босану ағымының ерекшеліктері де сұрастырылады. Сау баланың дүниеге келуімен аяқталатын жүктіліктің қалыпты дамуы мен ағымы әйелде аз дегенде ауыр эндокринді патологияның бар екендігін жоққа шығарады. Бұл мәліметтер кез келген эндокринді патологияның қашан басталғанын анықтауға анамнездік нұсқаулықтар болып табылады.

5.2.2. Зертханалық әдістер

Сыртқы жыныс мүшелері дұрыс қалыптаспай туылған нәрестелерде, біріншілік аменореяның барлық кездерінде, сонымен қатар жыныстық жетілудің бұзылыстарымен жүретін хромосомды ауруларды диагностикалауда кариотипті анықтау міндетті түрде жүргізіледі.

Әйел репродуктивті жүйесінің ауруларын зертханалық зерттеу аналық бездер мен бүйрек үсті бездерінің стероидты гормондарын, сонымен қатар гонадотропиндер (ЛГ және ФСГ) мен пролактинді анықтаумен сипатталады. Тұрақты етеккірлік цикл кезінде немесе олигоменореяда гонадотропиндердің базальды деңгейін анықтау етеккірлік циклдің 5–7 күндері жүргізіледі (ерте фолликулярлы кезеңде). Алынған мәліметтер басым жағдайда гипер-, гипо- немесе нормогонадотропинді жағдайларды ажыратуға мүмкіндік береді. Біріншілік гипогонадизм (аналық бездердің тозу синдромы, менопауза, овариэктомия) ФСГ мен ЛГ деңгейі жоғары, ал эстрадиол деңгейінің төмен болуымен көрінеді. Екіншілік (гипофизарлы) гипогонадизм кезінде гонадотропиндердің де, эстрадиолдың де деңгейі төмендейді. Сары дененің функционалды белсенділігін бағалау мақсатында лютеинді кезеңде қан құрамындағы прогестерондеңгейін анықтау тағайындалады. Вирильды синдром кезіндегі гиперандрогения түрін нақтылауда қан сарысуында дегидроэпиандростеронсульфат (ДЭАС) және тестостеронды, ал туа біткен бүйрек үсті безі қыртысының дисфункциясын диагностикалауда 17-гидроксипрогестеронды анықтау жүргізіледі (4.6 бөлімді қараңыз).

Өте сирек жағдайларда репродуктивті жүйенің функционалды жағдайы мен бұзылыстары сипатын анықтау мақсатында фармакологиялық сынақтар орындалады. Оларға хориондық гонадотропин сынағы (ХГ) жатады, яғни бұл біріншілік және екіншілік гипогонадизмді салыстырмалы диагностикалау шеңберінде гонадотропинмен стимуляцияға аналық бездің реакциясын бағалауға мүмкіндік береді. Гипоталамустық және гипофизарлы гипогонадизмді салыстырмалы диагностикалауда гонадотропин-рилизинг-гормон туындыларымен (бусерелин, трипторелин) сынақ қолдануға болады.

5.2.3. Аспаптық зерттеу әдістері

Гинекологияда инвазивті емес, қауіпсіз және қолжетімді, кең көлемде қолданыс тапқан аспаптық зерттеу әдісі- ультрадыбысты зерттеу. Ол аналық бездер мен кіші жамбас астауының басқа ағзаларын визиуализациялап қана қоймай, фолликулалардың өсуі мен дамуын, эндометрийдің қалыңдығын бағалауға, аналық бездердің ісік тәрізді түзілістерін анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар кең көлемде тек диагностикалау мақсатында емес, түрлі гинекологиялық ауруларды емдеуде эндоскопиялық зерттеу әдістері қолданылады (кольпоскопия, гистероскопия және лапароскопия).