Тозудың механикалық түрлерi

Механикалық тозуы үйкеліс күшінен , бір бөлшектен сырғанауынан пайда болады. Бұл кезде металдың жоғарғы қабатының және жұмыс істеп тұрған бөлшектердің қажалуы болады, сол себептен олар геометриялық өлшемдерін жоғалтады.

Тозудың үлкендігі металдың жоғарғы қабатының физика-механикалық қасиеттеріне байланысты.

Бөлшектерге күшті жою абразивті тозу әсер етеді. Бөлшектердің тозуы басқа да себептерден болуы мүмкін, оларға беттердің өзара жанасуы да жатады.

Жұмыс кезінде машина бөлшектерінің көбісі ұзақ жүктеме әсеріне түседі. Бұл динамикалық жүктемелер бөлшектердің мықтылығына статикалық жүктемелерге қарағанда өте қауіпті.

Механикалық тозу бөлшектерге дұрыс қарамаудан да болады. Жөндеу жұмыстары кезінде машинаға үлкен күш түскеннен де болады. Материалдың бұзылуы ауыспалы жүктемелердің әсерінен материалдың шаршауынан болады.

Дұрыс пайдалану, өз уақытында сапалы жөндеу, апаттардан және машиналардың тез бұзылуынан сақтайды

Көбінесе коррозия машина бөлшектерінде сумен, ауамен, химикалық заттармен қарым-қатынас кезінде пайда болады. Егер іште ауа температурасы тұрақты болмаса, ауадағы су буларының көтерілуі де себеп болады.

Коррозияның бөлшектерге әсерінен терең ажырау пайда болады, материалдың беті жұмсақтанады және де өз механикалық мықтылығын жоғалтады.

Көбінесе коррозиялық тозу бір бөлшектің екінші бір бөлшекпен жанасуынан пайда болады. Мұндай жағдайда коррозия-механикалық тозу, яғни кешенді тозу жүреді.

Қозғалтқыштарда, сығымдағыштарда және басқа машиналардағы цилиндрлі поршеньдердің тозуы да біркелкі емес. Тозу поршеньді дөңгелектерде болады және цилиндрдің ішкі жақтарын әзірленуінде байқалады.

Цилиндр тесігінің бұрмалауында тетіктер және басқа дефекттер пайда болады. Біліктердің мойындарында тетіктер пайда болады. Цилиндрлік мойындар конустықтарға айналып, домалақ емес болып қалады.

Білік мойындарының біркелкілік еместігі, жүктемелердің әр түрлі қозғалысынан, әр түрлі бағыттарынан болады. Егер біліктің айналу кезінде оған тек өзінің салмағы түссе, тозу подшипниктің астында пайда болады. Өтімді бұрамалар трапециялы немесе тікбұрышты кескіштерге ие болады.

Бұрандаларда және олардың сомындарында тозады. Бұрандалар жіңішке болып қалады. Кескіштердің қосындысында көбінесе кескіштердің пішіні тозады. Сол себептен, олардың саңылаулары үлкейеді.

Кілтектердің қосылуында тозуға кілтектерде, кілтектердің ойықтары да ұшырайды. Бұған себеп, бөлшектердің білікке әлсіз орналасуы, кілтектердің ұяшыққа дұрыс емес қиюластыруы. Станоктың біркелкі құрастыруларының тозуын тек дыбыспен ғана емес, осы станокта жасалған беткейлердің түріненде білуге болады.

Машина бөлшектерінің тозуын онда пайда болған сызықтардан, формасының өзгеруінен де білуге болады.

Көп жүктемелермен жұмыс жасайтын машина бөлшектерін үлкейтетін әйнекпен қарайды. Оларды тексеріп, сынуға себепші болатын заттарды қарастырады. Кейбір жағдайларда тексерісті балға көмегімен де қарайды.

Қатты шу мойынтрекке шаң немесе кір түскенін білдіреді.

Мойынтрктің жұмысын қыздыру арқылы білдіруге болады. Сыртқы жағын білекті тигізіп, 60^о градусқа дейін түсінуге болады.

Подшипниктің қатты қызуы білік айналуының тез жылдамдығынан болуы мүмкін. Мұндай қызулар подшипниктің тез тозуына әкеліп соғады.

Механикалық бөлшектердің тозуы,бағдарлаушы жазықтық болатын, бөлшектердi механикалық тозу олардың ұзындығы бойынша әдетте бiр қалыпты болады. Параллелдiгi жазықтықтық, сызықтықтарды тозудың нәтижесiнде бұзады перпендикулярлығы басқа мағнада қандай болмасын бет бағдарлаушы.

Бiр қалыпты тозу - бетiне алажаулы жүктемелердiң олардың ұзындығы бойынша бағдарлаушы әсерлерiнiң нәтижесi.

Мысалы, тура бағдарлаушысы үлкен жергiлiктi жүктемелердiң ықпалымен білдектің орнақтары бөлiк ойыстық орташа алады, түйiндестiрiлетiн олардан қысқа бағдарлаушы үстелдер нәсiлдер дөңес болып қалыптасады ( 183, а сурет), кетіктер көрініп қалады.

а - бағдарлаушы үстел; ә - үстелдiң iшкi беттерi; б- пiскектер; в - бiлiкті;

г - доңғалақтың тістерін; д - бұрандалар бұраманың және сомын; е- дисклі фрикциялық муфта; ж - бiлiктiң шаршаған сынуы; з - тiстiң сынуы; и - мысқалдың бетiндегi кетiктерi;

1 - үстел; 2 - орнақ; 3 - белдемше; 4 - мойнақ; 5 - түбі; 6 - саңылау; 7 - мойынтрек; 8 - бiлiктiң мойыны; 9 - саңылау; 10 - бұранда; 11 - доңғалақтың сомыны; 11 - тозудың орны

183 сурет. Бөлшектердiң тозу сипаты

Қозғалтқыштарда цилиндр және гильзалар поршеньдердің, компрессорларда, тоқпақтарда және басқа машиналарда тозады (183, ә сурет). Тозу поршеньді сакина қозғалыс бөліктерінде болады және цилиндрдің ішкі қабырғаларында немесе гильзалар тозу түрде байқалынады. Цилиндрдің саңылау пішіні бұрмаланады (цилиндрлі емес, шеңберлі емес немесе бошке тәрізді) , кетіктер пайда болады (183, и сурет) және басқа ақаулар.

Поршеньнің тозуы (183, б сурет) 3 етектің үйкелісінен тетігінен байқалады. Біліктің тозуы олардың деформациясымен көрініс береді. 4 арналармен, 5 түбінде сызаттардың пайда болуы, және 6 саңылаулар поршень астындағы саусақтар.

Біліктердің тозуы (183, в сурет) олардың деформацияларында пайда болады, (біліктер майысқан болады, бұрамды және омырықты) (183, д сурет).

Біліктердің мойынында кетіктер пайда болады; цилиндрлі мойындар конусты болады, бошке тәрізді немесе домалақ емес. Конустық сонымен қатар мойынтректердің сырғанау цилиндрлі тесіктері және төлкелерде пайда болады.

Егер оның айналуы бiлiкке уақытында ауырлықтың тек қана өз күшiсi жұмыс iстесе, онда тозу подшипниктiң төменгi сағатта көрiнiп қалады, (183, е сурет) көрсетiлгендей, сол жағында. Тiстi берiлiстердегi (183, ж сурет) тістерді ескiредi. Кетiктер, тістер құрастыруда өз пішіні, өлшемдерді жоғалтады және (183, и сурет) уатылып бiтедi.

Шабақтардағы сызаттарының тiстi доңғалақтардың тістері, сызаттар пайда болуы, жиек және доңғалақтардың күпшегi, отырғызатын саңылаулар және шпонкалардың тозуы сыну үш негiзгi себептер бойынша болады: мысалы, бiрiншi - тiстi берiлiстi шамадан тыс жүктеу, екiншi - терiс, өстердiң қиғаштануымен, бiлiкте тiстi доңғалақтардың бекiткiшi бөтен денелердiң онындағы дәл тигiзу және үшiншi-терiс құрастыру.

Жүрiс бұрандалары трапеция немесе тiк төртбұрышты болады.

Бұранда және оның сомында, орамдары ескiредi (183, з сурет). Бұранданың тозу бiр қалыпты, білдек жұмыстанылатын басым түскен бөлшектердiң бiр бөлiктерi жүрiс бұрандаға қарағанда кiшi ұзындығы болатын бұрандаларда болады. Көбiрек жұмыс iстейтiн бiр бөлiгi күштiрек ескiредi.

Жүрiс бұрандаларының сомындарын бұрандаға қарағанда тез ескiредi. Себептер бұл келесi: кiлегейленнiң сомындарының ластануынан - ол ыңғайсыз тазартсын кiр де шаң көтеру; сомындар бiр қатар жағдайда жеткiлiксiз жағылады; сомындарда бұрандамен кездесетiн барлық орамдарын жұмыстарда қатысады, сонда бұрандада тек қана ептеген бөлiк оны орамды, орамды сомынның тең санына бiр уақытта жұмыс iстейдi.

Дисклі муфталарда үйкелісті қозғалыста көбінесе дискінің бүйір жағы тозуға әкеп соғады, (183, е сурет). Бүйір беттері қажалады және оларда кетіктер, олардың жазықтықтары бұзылады.

Егер жұмыс iстейтiн Қосу үлкен немесе белгi ауыстырымдық жүктемемен қабылдаса бұрандалық қосылыстарды тозу - нәтиже жеткiлiксiз немесе, керiсiнше, бұрандалар және гайкалардың шамадан тыс созылуы, әсiресе тозу қарқынды. Болттар және бұранда адым және оның профильсi, гайкалар шұбалаңқы болып, бұрмалайды бастайды. Осы жағдайда қосу бөлшектерiн авария сынулары болуы мүмкiн. Болттар және сомындардың бастарын қырлы сондықтан жиiрек ескiредi, олар жарамсыз кiлттермен бұрайды.

Тозуға домалау мойынтiректерiнде жұмыс бетi ұшыраған. Домалаулар беттерде язвина, нүктелер көрiнiп қалады, жүгiру жолдар және түйiршiктердiң беттерiнiң қабыршақтануы байқалады.

Динамикалық жүктемелердiң әсерiмен олардың шаршаған қиратуында болады. Бiлiкке подшипниктердiң артық тығыз отырғызуларын ықпалменмен және түйiршiктер және роликтер корпуста сақиналардың арасындағы қыстырады, жағымсыз зардаптар тағы басқалар болуы мүмкiн сақиналардың қиғаштанулары нәтижеде монтажда. 184- сурет, г подшипниктiң сақиналарының тозуының түрлерi көрсетiлген. Машиналар немесе станоктiң бөлшектердi тозуы туралы олардың жұмысының сипатына жан-жағынан алып қарағандауға болады.

Машиналарда иінді білікте бұлғақтармен (қозғалтқыштар іштен жанулар, булы қозғалтқыштар, компрессорлар, эксцентрикті баспақтар, сорғыштар және басқалар.), тозудың пайда болуын соққымен бөлшектердің түйісетін жерлерімен анықтайды. Ол неғұрлым күштірек болса, соғұрлым тозу үлкен болады. Шу тісті берілістерде- яғни тістердің пішіні тозғанды білдіреді.

Тозу құрастыру бiрлiктерiнде сыбысқа ғана емес, бұл өңдеген беттердiң түрi бойынша орнатуға болады. Мысалы, онда токарь станогiндегi бөлшектерiн өңдеу кезде егер сақиналық шошақтар немесе бытқылдың тең аралықтары арқылы көрiнiп қалады, онда бұл станоктiң алжапқышында рейкалы доңғалақтың тітері және тақтайшалар салқамданатынын бiлдiредi; байсалды орынына суппорттың қозғалысы үзiлмелi болды.

Бұл ақау бағдарлаушы станиналар және суппорттың күймесiнiң алжапқыш және жүрiс белдiгi арқылы беру қорабының саңылауларын өстестiк бұзатын тозуымен сонымен бiрге жиi шақырылады.

Айналдырықтың конустық саңылау қойылған егелетiн белдiкшедегi ұсақталудың iздерi айналдырық және олардың тозуының оның мойынтректерімен мойындарымен арасындағы саңылауды үлкею туралы куәландырады.

а- қиғаштану салдарынан; ә - қайтаруда оның бiлiгiнде iшкi сақина; б- нәтижеде шамадан тыс керiлiс; в- тығыздаманың дұрыс еместігі ; г - тозудың орны

184 сурет. Домалау мойынтiректерiнiң тозуы

Жұмыстанылатын бөлшек токарь станогiнде қашан конусты, мәнi болуға пайда болады (негiзiнен орташа) айналдырықтың сопақ станина шпинделдiң овалдың форма алған мойыны тоздырған бағдарлаушы подшипниктерi тоздырған. Сомындардағы бұрандалардың - куәлiк қағаз аса мүмкiн тозуы бұранда нығыздалған саптардың бос жүрiсiнiң үлкеюi.

Бос жүрiсiмен қай саптың еркiн бұрылу бұрыштарын түсiнедi, оны дейiн олардан бiрлескен бөлшектi қозғалдыра алмайды. Бұранданың 1/40 айналымын саптың мүмкiн бос жүрiсiнiң токарь станогiнiң суппорты үшiн.

Машиналарының бөлшектерiн тозуы туралы пайда болған сызаттарға, жыртындыларға және забоиндарға оларына жиi жан-жағынан алып қарағандайды, сонымен бiрге олардың формасының өзгерiсi бойынша.

Машиналардың түбегейлi белгi ауыстырымдық жүктемелермен жұмыс iстейтiн бөлшектерi (лупаны) үлкейткiш шыны арқылы сынуды себеппен қызмет ете алған майда сызаттарының оларында жоқ тексере қарап шығады. Тексерудi басқа мағнада тартпасы арқылы жүзеге асырады. Бөлшектi тықылдатуда балғашықпен түбегейлi сызаттардың онда бар болу туралы куәландырады.

Домалау мойынтiректерiмен жиынтық бiрлiктерiн жұмысы туралы шудың шығарылған онын сипатына жан-жағынан алып қарағанда болады. Мұндай арнайы құралмен тексеруге ең жақсы - стетоскоппен орындаған дұрыс. Егер бұл құрал жоқ болса, онда - мойынтректе болатын орын iстiктелген дөңгелектелген аяқпен қоса тiркейтiн металлдық шыбықшамен пайдаланады.

Естiлетiн әлсiз шуды нормалы жұмысының жанында - бiр қалыпты нәзiк ызылдау; егер подшипниктердiң жұмысы бұзылса, күштi шулар пайда болады. Ысқырық немесе (саудырлақ) қатты шу мойынтректе сылау жоқ болатын, түйiршiктер немесе аунақшалар күлманады iшкi және сыртқы сақиналарды жүгiру жолдардың арасындағы сығылған.

Күрiлдек шу (жиi шырылдақ соққылар)шариктерде немесе сақиналарда язвиналар немесе мойынтректерге түрпiлi шаң немесе кiр түстi түйiршiк бiлдiредi. Керең соққылар бiлiкте подшипниктiң отырғызуын әлсiуі туралы сигнал бередi және корпуста.

Мойынтректің жұмысын және температураны 60 ^оС қа дейiн ауыртпалықсыз шыдайды. Тiректер жүгiру жолдардың арасындағы түйiршiктер немесе аунақшалардың қыстыруы нәтижеде өстестiк емес нәтижесi болатын немесе сылау болмағандықтан пайда бола алатын мойынтректің үлкен қыздыруы бiлiктi, үлкен жылдамдықпен айналатын жағдайлар әсiресе сол анықтаған қолдың сыртқы тарабын тексеруге болады.

Мойынтректің қызып кетуi жағатын майды молдық немесе оның үлкен тұтқырлығының жағдайында сонымен бiрге бiлiктiң айналуы үлкен жылдамдықтарында пайда болуға жағады, бiлiктiң айналуына қосымша кедергiнi құрады. Түбегейлi қыздыру мойынтректердің жылдамдатылған тозуын шақырады.

Бiлiктiң қатты керiлген айналдыруы оның аралығында өстестiктiң жоқтығы туралы куәландырады және мойынтрекпен немесе бiлiкте мойынтректің тым қатты керiлген отырғызуы туралы немесе корпуста куәландырады.

Компрессордың цилиндрындағы шiңгiрлек соққы сынуға немесе поршень сақиналарының үлкен тозуы туралы сигнал бередi.

Цилиндрдағы дүмпiл пiскек және цилиндрдiң тозуын мiнездейдi. Сермердiң соққы оның бiлiгiнде отырғызуды бұзылысы нәтижесi бола алады.

Пневмо жүйеде қысымның жеткiлiксiздігі қысылған ауа ағып кетудiң нәтижесi құбыржолдарды қосуда, цилиндрдың тозуы, белдіктердің тоқтап қалуы, поршеньдер тағы басқалар компрессордың бөлшектерiнен болып саналады.