Тақырып. Кәсіпкерлердің шаруашылық серіктестерімен келісімдік қатынастары.

Сұрақтар

1. Коммерциялық мәміле жөніндегі ұғым. Мәміле түрлері (халықаралық, ішкі, негізгі және қосымша) және оның мазмұны. Коммерциялық мәміле жүргізудің негізгі әдістері. Тікелей сауда мәмілесін жүргізу артықшылықтары. Кәсіпорын мен делдалдар арасындағы қарым-қатынастың сипатына байланысты сауда-делдалдық топтар.

2. Келісімшарт – коммерциялық мәміле жүргізудің негізгі құжаты. Келісімшарттың негізгі түрлері және оның мазмұны. Сату және сатып алу келісімшарттарын жасауға қойылатын талаптар. Келісімшарттың негізгі бөлімдері.

Сұрақ.

Кәсіпкерлік қызмет шикізаттарды, тауарларды немесе құрылғыларды сатып алусыз және де өндірілген тауарды өткізусіз немесе сатусыз жүзеге аспайды, сондықтан мәміле заты – тауар сату немесе оны сатып алу жөнінде кәсіпкер жабдықтаушы немесе сатып алушымен келіседі.

Коммерциялық мәміле деп келісімшартта бекітілген шарттарға сәйкес екі немесе бірнеше қатысушылар арасындағы тауарларды, жұмыстарды не қызмет көрсетулерді жеткізуге келісім деп танылады. Мәміле мәліметтері әр түрлі белгілер бойынша түрлендіріледі: мәміле қатысушыларына байланысты, маңыздылық дәрежесіне байланысты, іс-әрекет мерзіміне байланысты болады.

Олардың кейбіреулерін қарастырайық. Мәміле қатысушыларына байланысты халықаралық және ішкі болып бөлінеді. Егер мәмілеге әр түрлі елдердің уәкілдері қатысса, онда ол халықаралық деп саналады. Егер мәмілеге бір мемлекеттің уәкілдері және де сатушы немесе сатып алушы осы елде тіркелген шетелдік фирмалары қатысса, онда мәміле ішкі деп танылады.

Маңыздылық дәрежесі бойынша коммерциялық мәмілелер (операциялар) 2 түрге бөлінеді: негізгі және қосымша. Төмендегі қызметтермен байланысты болатын мәмілелерді негізгі деп санауға болады:

· өнімді сату-сатып алу;

· ғылыми-техникалық ілімдерді (патенттер, лицензиялар, «ноу-хау» және т.б.) сату-сатып алу, айырбастау;

· техникалық қызметтерді (жаңа технологияларды еңгізу, бірегей объектілер құрылысында қатысу және т.б.) сату-сатып алу;

· өндіріс факторларын жалдау;

· тауарларды, жұмыстарды не қызмет көрсетулерді жалдау;

· халықаралық туризмді ұйымдастыру.

Қосымша мәмілелерге тауарларды, жұмыстарды не қызмет көрсетулерді сатушыдан сатып алушыға жеткізуге байланысты келісімдер жатады және онда келесілер көрсетіледі:

· жүкті халықаралық тасымалдау;

· жүкті сақтандыру;

· жүктерді қоймаға қою, өңдеу және сақтау;

· қатысушылар арасындағы есеп айырысуды жүргізу (банктік операциялар).

Коммерциялық мәмілелер ақша қаражаттарын қолма-қол немесе қолма-қол емес түрінде тартусыз, яғни бартерлік немесе өтемақылық деп аталатын тікелей тауар айналымы негізінде жүзеге асырылады. Мәміле мәліметтері онша дамымаған нарыққа сипатталады. Қазіргі жағдайда нарықтық экономикалы мемлекетте айырбас ерекше орын алады, бірақ бұл мәліметтер қосалқы, екінші дәрежелі сипатта болады.

Коммерциялық мәмілелерді өткізу үшін қажет шарттар бекітілген құқықтық құжат келісім немесе келісімшарт болып табылады. Мәміленің түрлендірілуімен сәйкес келісімшарттың келесі түрлерін көрсетуге болады: сату-сатып алу, жалдық, сақтандыру, тасымалдау, жеткізу, сақтау және т.б.

Тәжірибеде коммерциялық мәмілелерді өткізәдің 3 негізгі әдісі жиі қолданылады. Олар тікелей өндірушілермен, делдалдар арқылы, жоғарыда аталған екеуінің араласуы.

Тікелей сауда мәмілелері – бұл тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді өндірушілер мен тұынушылар арасындағы операциялар. Олардың маңызды артықшылықтары:

1. Сатып алушының өзіне қажет тауарларды алу мүмкіндігі;

2. Сатушы мен сатып алушы арасындағы байланыстар ғылыми-зерттеу және жобалық жұмыстар сатысында орнатылады, өз уақытысында бұл жүзеге асырылатын мәмілеге түзету еңгізуге мүмкіндік береді;

3. Сатып алушы негізгі өнім жабдықтаушысымен немесе қатысушы-фирмалармен, әсіресе күрделі тапсырыстарда тікелей байланыстар орнатылады;

4. Тікелей байланыстар ұзақ уақытты әріптестікке немесе бірегей өндіріске әкеледі;

5. Тікелей байланыстар құрылғылардың жұмысы және де оны пайдалану сатысында да (кепілді және кепілден кейінгі қызмет көрсету) сақталады.

Коммерциялық мәмілені жүзеге асыруда тәжірибенің жетіспеушілігінен тәжірибелі және кәіби білікті делдалдарды тартады.

Сауда делдалдары – бұл сатып алу және өткізу бағасының айырмасы есебінен немесе сатушы не сатып алушы делдалға төлейтін делдалдық сыйақы есебінен пайда табатын коммерциялық фирмалар.

Қазіргі сауда делдалдары өндіруші мен сатып алушыларға қызметтерді толық кешенін ұсынады. Олар: коммерциялық мәмілені жүзеге асыру және оны өткізу, әріптестерді іздестіру мен келісімшартқа отырудан кепілден кейінгі қызмет көрсетуге дейін, оның ішінде жеткізу, жинақтау, жөндеу, сынау, құрылғыларды іске асыру.

Сауда-делдалдық мәмілелер – бұл сатып алушы немесе сатушы арасында бекітілген келісімшарт негізінде сауда делдалдары олардың тапсырыстарына тәуелсіз орындалатын тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді сату-сатып алуға байланысты операциялар.

Сауда-делдалдық операциялар кәсіпорындар мен делдалдар арасындағы қарым-қатынасқа байланысты келесі негізгі түрлерге бөлінеді:

· қайта сату операциялары, мұнда делдал өндірушіден тауар сатып алып, яғни тауар иесі болады;

· кәсіпорын және делдал арасындағы комиссияның келісімшарты негізінде құрылған комиссиялық операциялар, мұнда делдал өндірушіден тауар сатып алмайды, сату-сатып алу мәмілесін жүзеге асырады;

· кәсіпорын мен делдал арасындағы агенттік келісімшарт (нақты мәмілеге емес, белгілі бір аймақта белгілі бір уақытта таратуға келісіледі);

· брокерлік операциялар, мұнда делдал сатушы мен сатып алушы арасындағы байланысты жүзеге асырады.

Брокер қатысушыларды кездестіргені үшін 2-3%-ға дейін сыйақы алады. Мұндай операциялар бір немесе екі тауарды сату-сатып алу кезінде және аукциондар мен биржаларда қолданылады.

Сұрақ.

Сату-сатып алу келісімшартын коммерциялық мәмілелерді жүргізудегі негізгі құжат ретінде қарастырайық. Сату-сатып алу келісімшарты тауарды жеткізуге және мәмілені өткізуге қажет басқа операцияларды жүргізуге қатысушылардың келісімімен бекітіледі.

Келісімшарт мәміле өткізу шарттарын, оны орындау тәртібін және қатысушылардың міндеттерін анықтайды. Келісімшартта төмендегідей шарттар қарастырылуы қажет:

· тапсырыс заты және көлемі;

· тауардың саны мен сапасын анықтау тәсілдері;

· тапсырыс мерзімі, орны және шарттары;

· келісімшарт бағасы;

· төлем шарттары және төлем валютасының атауы;

· тауарды өткізу және қабылдау тәртібі;

· тапсырыс кепілі, айыппұлдық немесе ынталандыру санкциялары;

· қатысушылардың келісе алмаушылық жағдайындағы арбитраж;

· бағынбайтын күштер жағдайы (форс-мажорлық жағдайлар);

· қатысушылардың құқықты мекен-жайы және басқа да реквизиттері;

· қатысу жақтардың қолдары.

Келісімшарттың негізгі бөлімдеріне қысқаша сипаттама берейік.

Кіріспе бөлім. Бұл бөлімде мәміле жайлы жалпы мәліметтер, қатысушы жақтардың толық атаулары, осы мәтінде қолданылатын терминдер, олардың мәні, келісімшарт атауы және номері, оның келісу уақыты мен орны көрсетілуі керек.

Келісімшарт тақырыбы. Бұл жерде тауар атауы негізгі сапалық және сандық сипаттарының анықтамасымен көрсетіледі.

Мәміле бойынша тауар саны. Бұл бапта тауардың өлшем бірлігі (дана, куб метр, тонна және т.б.), тауар санын анықтау тәртібі түсіндіріледі.

Тауар сапасын анықтау. Бұл бап сапаны анықтау әдісін бекітеді.

Тапсырыс шарттары. Тапсырыс шарттары тауарды сатушыдан сатып алушыға тасымалдауға байланысты шығындарды кім төлейтінін анықтайды.

Тапсырыс мерзімі мен уақыты. Бұл бап тауарды сатып алушы иеленгендегі сәтті анықтайды.

Келісімшарт бағасы. Келісімшарт бағасы сандық бірлікпен, салмақтық бірлікпен жиі анықталады.

Төлем шарттары мен мерзімдері. Келісімшарт төлемдердің нақты түрлерін және мерзімін бекітуі тиіс. Мына төлемдер жиі қолданылады: қолма-қол төлем, аванстық төлем, несиелік төлем.

Есеп айырысу түрлері. Тікеле й есеп айырысу үшін тек қолма-қол ақша ғана емес, сонымен қатар есеп айырысудың инкассалық және аккредитивтік түрлері қолданылады.

Рекламациялар. Бұл бапта келісімшарт шарттары бұзылған кезінде мәмілеге қатысушы жақтардың кез келгені өз наразылық ету тәртібін көрсетеді.

Кепіл – бұл белгілі бір кепіл мерзімінде тауар сапасы ұшін сатушының міндеттілігі (мысалы, қабылдау актісінен кейін – 12 ай немесе тапсырыс мерзімінен бастап – 18 ай).

Арбитраж. Бұл жерде мәміле қатысушылары реттей алмайтын мәселелерді шешу тәртібін анықтайды.