ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА

Лекцыя 3. БЕЛАРУСКІЯ ЗЕМЛІ Ў СКЛАДЗЕ

Пытанні

1. Сацыяльна-эканамічныя і палітычныя перадумовы фар­мі­ра­ван­ня ВКЛ

2. Роля ўсходнеславянскіх зямель у працэсе дзяржаўнага бу­даў­ніц­т­ва ВКЛ

3. Сацыяльна-эканамічнае развіццё беларускіх зямель

4. Цэнтралізатарская палітыка і ўмацаванне ўлады вялікіх князёў. Крэўская ўнія

5. Эвалюцыя цэнтральнай улады ВКЛ: ад адзінаўладдзя

да сас­лоў­на-прадстаўнічай манархіі

6. Барацьба з крыжацкай аг­рэ­сі­яй, набегамі ардынцаў і суперніцтва

з Маскоўскай дзяржавай

1. З распадам Кіеўскай Русі працэс феадальнай раз­д­роб­ле­нас­ці ахапіў усе землі «імперыі Рурыкавічаў», якія таксама ста­лі драбіцца на ўдзелы. Да пачатку ХIII cтагоддзя на беларускiх землях існавала каля 20 самастойных дзяржаўных утварэнняў. Дамінуючае становішча По-лацка стала слабець, калі ў 1201 г. з дазволу князя Ва­лод­шы нямецкія місіянеры-крыжакі Ордэна мечаносцаў заснавалі ў вус­ці Дзвіны крэ-пасць Рыгу і неўзабаве пад выглядам хрышчэння бал­ц­кіх плямёнаў па-шырылі экспансію на іх землі. У выніку Полацк стра­ціў васальныя княствы Герцыке і Кукенойс, а ўслед за імі і важнейшы стра­тэ­гіч­ны пункт – выхад у Балтыйскае мора.

З узнікненнем яшчэ аднаго нямецкага Тэўтонскага ордэна пагроза По­лац­ка­му і іншым паўночна-заходнім рускім княствам яшчэ больш уз­рас­ла. Другой пагрозай існаванню ўсходнеславянскіх княстваў з’яў-ля­ла­ся нашэсце мангола-татараў, якім з 1237 па 1240 гг. удалося за­ва­я­ваць большую частку Русі разам з Кіевам. Полацкае княства ўжо не магло выкон­ваць функцый кансалiдуючага цэнтра. У новых умовах ён перамясцiўся ў Навагародак – сталiцу ўдзельнага княства, якое ўзнікла ў верхнiм i сярэднiм Панямоннi. Таму паспрыяла яго эканамічнае раз-віц­цё, заснаванае на перадавым на той час земляробстве, дасканалым ра­мяс­т­ве і гандлі, а таксама зручнае геаграфічнае становішча, адсут-насць пагрозы з боку крыжакоў і мангола-татар.

2. Пасля засялення славянамі тэрыторыі Беларусі не ўсе балцкія пля­мё­ны былі імі асіміляваны. У ліку апошніх – яцвягі, жамойты, аў­к­ш­тай­ты, якія нават пасля распаду Кіеўскай Русі захавалі сваю ад­мет­насць. Славянская супольнасць, аб’яднаная ў Навагародскім княстве, межавала з літвой, якая займала міжрэчча Нёмана і Віліі. Тэ­ры­то­рыя яе пражывання (Старажытная Літва) размяшчалася паміж Мен­с­кам і Наваградкам і паміж Маладзечнам і Сло­ні­мам.

Па ўзроўнi сацыяльна-палітычнай арганізацыі, эканомікі і культу­-ры літва адставала ад славян і яшчэ ў ХІІ ст. жылі племянным ладам. Літоўцы не мелі гарадскіх паселішчаў, раз­ві­тай сельскай гаспадаркі, не ведалі пісьменнасці і пакланяліся языч­ніц­кім багам. У той самы час племя вызначалася сваёй ваяўнiчасцю. У 1248-1249 гг. літоўскі князь Міндоўг (1195-1263) у выніку заклю­ча­на­га дагавора са славянскімі феадаламі падпарадкаваў Навагарод­с­ка­му княству свае землі і ўзна-чаліў усю дзяржаву. Каб прыпыніць пагрозу нападу з боку крыжакоў, ён усталяваў кантакты з Ры­мам і ў 1251 г. прыняў каталіцтва, а летам 1253 г. у Новагародку адбы­ла­ся яго ўрачыстая каранацыя. Станаўлен-ню Літоўскага княс­т­ва перашкаджалі інтрыгі балцкай знаці, Галіцка-Ва­лын­с­кае княства, а таксама мангола-татары і тыя ж крыжакі.

Значны ўклад у яго ўмацаванне пасля смерці Міндоўга (1363) унёс яго сын Войшалк, які ў 1364-1367 гг. пашырыў межы дзяржавы за кошт пiнскіх, нальшчанскіх, дзяволтваўскіх, полацкіх, вiцебскіх зя-мель. Паспяховую барацьбу з крыжакамі і мангола татарамі за заха-ван­не дзяржавы вёў князь Трайдзень (1270-1282). Новыя тэрытары-яль­ныя здабыткі княству здзейсніў вялікі князь Вiцень (1293-1315), які ў 1307 г. выгнаў каталіцкіх місіянераў і крыжакоў з Полацка і далучыў яго да дзяржавы. У 1315 г. Віцень адваяваў у Галіцка-Валынскага кня-с­т­ва Берасцейскую зямлю. Паводле Іпацьеўскага летапісу, ён «измы-сли себе герб и всему княжеству печать: рыцер збройный на ко­не з ме-чем, еже ныне наричут погоня».

Княжанне Гедымiна (1316-1341) характарызуецца да­лей­шым па-велічэннем тэрыторыi дзяржавы. У 1323 г. ён перанёс сталiцу ў Вiль-ню. У сярэдзiне 1320-х гг. яго ўладу прызналi князi Менска, Друцка, Лукомля, Турава-Пiнскай зямлi. Шлюбы Альгерда з віцебскай і Лю-барта – з валынскай князёў­на­мі таксама ўзмацнілі дзяржаву. За ўсе гады яго княжання ў склад дзяржавы ўвайшла ас­ноў­ная частка сучас-най Беларусі, а таксама ўсходнія рускія землі. Са­ма дзяржава стала звацца «Вялікае княства Літоўскае і Рускае».

Спробу ўсталявання поўнай гегемоніі на былых землях Кіеўскай Ру­сі прадпрыняў пасля смерці Гедыміна яго сын Альгерд (1345-1377). Так, у сярэдзіне ХІV ст. да княства было далучана беларускае Падня-проўе і Бранскае княства, а пасля разгрому мангола-татар на Сiнiх Во-дах у 1372 г. – Кiеўская зямля, Мазырская i Брагiнская воласцi, Чарнi-га­ва-Северская, Падольская i Валынская землi.

Палітычная экспансія Альгерда выклікала процідзеянне Вялікага княс­т­ва Маскоўскага, якое таксама выступіла ў ролі «збіральніка Ру-сі». Каб устараніць суперніка, войска ВКЛ тройчы – у 1368, 1370 і 1372 гг. хадзіла на Маскву, але ўзяць яе штурмам так і не здолела. Праў­да, Альгерду ўдалося падпарадкаваць Смаленскае княства, на якое прэтэндавала Масква.

Такім чынам, да 1370-х гг. на тэрыторыі колішніх заходнепаўднё-ва- і ўсходнерускіх княстваў, а таксама балцкіх плямёнаў, узнікла і ўма­ца­ва­ла­ся магутная дзяржава – Вялікае княства Літоўскае і Рускае. У яго склад увайшла большая частка колішняй Кіеўскай Русі разам са ста­лі­цай. У ліку шляхоў пашырэння дзяржавы былі мірныя і ваенныя, даб­рах­вот­ныя і гвалтоўныя. Як правіла, кожная з новых зямель, састу-піў­шы частку ўпраўленчых функцый цэнтральнай уладзе, захоўвала ра­ней­шы жыццёвы ўклад.

3. Перыяд знаходжання беларускіх тэрыторый у складзе ВКЛ – гэ­та час далейшага прагрэсу ў сельскай гаспадарцы, рамястве і гандлі і раз­віц­ця феадальных адносін. Зямля па-ранейшаму з’яўлялася асноў-ным багаццем. У межах ВКЛ вярхоўным яе ўладальнікам з’яўляўся вялікі князь – «гаспадар». Усе дзяржаўныя землі падзяляліся на «во-лас­ці» і «гаспадарскія двары». Першыя групаваліся па некалькі сёл, а да­хо­ды ад іх ішлі на казённыя патрэбы. Другія належалі вялікаму кня-зю і забяспечвалі патрэбы яго двара. З дзяржаўнага фонду адбываліся вя­лі­как­няс­кія падараванні служыламу баярству зямель з працаваўшы-мі на іх сялянамі, якія ўласнай зямлі не мелі. У сярэдзіне ХVІ ст. дзяр-жаў­ны зямельны фонд разам з асабістым уладаннем князя складаў амаль 50 %, 45 % – належала свецкім, 5 % – царкоўным феадалам.

Асноўная маса насельніцтва (каля 95 %) пражывала ў вёсках і сё-лах. Аснову гаспадаркі сялян і феадалаў складалі раслінаводства і жы-вё­ла­га­доў­ля. Развітае ворнае земляробства, заснаванае на выкарыстан-ні драўляных сох з жалезнымі нарогамі, цяглай сілы коней або валоў, выкарыстанні трохполля давала ўстой­лі­выя ўраджаі жыта, ячменю, проса, пшаніцы, аўсу і іншых збожжа­вых культур. Для вырабу ткані-ны і іншай прадукцыі шырокае распаў­сюд­жан­не мелі пасевы ільну, пянькі, каноплі. Пэўную долю харчо­вых прадуктаў давала агародніц-тва і садаводства.

У мэтах апрацоўкі зямлі, для ваенных або транспартных патрэб раз­водзі­лі­ся коні. Буйнарагатая жывёла, козы, свінні, авечкі, а таксама хат­няя птушка забяспечвалі патрэбы людзей у харчовых прадуктах і сы­ра­ві­не для вырабу адзення, абутку і інш. Важную ролю ў гаспадар­цы сельскага жыхарства адыгрывалі паляванне, рыбалоўства, борт-ніц­т­ва, а таксама хатнія прамыслы – ткацтва, рамёствы.

Сяляне ў ХІV – першай палове ХVІ стст. звычайна называліся «людзьмі», «смердамі», «мужыкамі». Паводле прыналежнасці зямлі, якой яны карысталіся, існавалі вялікакняжацкія (гаспадарскія), шля-хец­кія, царкоўныя (духоўныя) сяляне. Тыя, асноўнай формай рэнты якіх з’яўлялася даніна, назы­ва­лі­ся даннікамі. Асноўная маса насель-ніцтва складала­ся з цяглых сялян, якія выконвалі галоўным чынам ад-працовачную павіннасць на палетках уладальніка. Тая ж частка сялян-ства, якое выконвала павіннасці ў выглядзе грашовага (чынш) падат-ку, звалася чыншавым.

Сялянства выконвала і дзяржаўныя павіннасці па будаўніцтве і ра­мон­це абарончых збудаванняў, дарог, мастоў, па перавозцы грузаў і служ­бо­вых асоб, выплаце падаткаў на ваенныя мэты. Адзінкай падат­ко­ва­га абкладання вясковага насельніцтва з’яўлялася сялянская ся­м­’я – «служба» або «дым», якая карысталася надзелам ворнай зямлі. Усе астатнія ўгоддзі – паша, сенажаць, вадаёмы і інш., а таксама (на пэў-ных умовах з феадалам) лес, знаходзіліся ў карыстанні ўсёй сялянскай абшчыны, якая ўяўляла сабой спецыфічную сацыяльную адзінку, ад­каз­ную за выкананне павіннасцей. Менавата на яе ўскладаліся такія па­він­нас­ці, як талака – сяўба, збор ураджаю, нарыхтоўка сена і інш., а так­са­ма гвалты (згоны) – работы, выкліканыя тэрміновасцю іх выка-нан­ня – тушэнне пажараў, будаўніцтва дарог, мастоў і інш. аб’ектаў.

З часу ўтварэння ВКЛ асноўная маса сялянства была асабіста сва-бод­най. Частка яго, названая чэляддзю нявольнай, фактычна з’яўля­ла­ся поўнай уласнасцю феадала. Акрамя асабіста залежных людзей, ад-рознівалі так званых сялян-слуг (служкі, старцы, войты, цівуны), якія абслугоўвалі маёнтак, а таксама прыслуга (кухары, півавары і інш.), прамыславікі (асочнікі, бортнікі, конюхі, рыбаловы, стральцы), вяско-выя рамеснікі (кавалі, цесляры, ган­ча­ры, калёснікі, кушняры).

Доўгі час свабодныя сяляне ў пошуках лепшых умоў жыцця мелі маг­чы­масць пераязджаць ад аднаго феадала да другога. З ХV ст. яны ста­лі падзяляцца на «людзей пахожых», якія мелі такое права, і «лю-дзей непахожых», якія яго страцілі. Так, у 1447 г. прывілей вялікага кня­зя Казіміра (1440-1492) абавязваў феадалаў не прымаць у свае ма-ён­т­кі тых сялян, якія пакінулі гаспадароў без яго дазволу. Тым самым пры­ві­лей паслужыў пачаткам юрыдычнага афармлення прыгоннага пра­ва. У ХV–ХVІ стст. адбываўся працэс пераўтварэння «пахожых» ся­лян у «непахожых» за кошт тых, хто доўгі час пражываў на зямлі ад­на­го ўладальніка. Паводле Статута 1529 г., «непахожымі» прызна-ва­лі­ся сяляне, якія пражылі ў аднаго гаспадара больш 10 гадоў.

Змяншэнне фонду дзяржаўных зямель, а таксама драбленне феа-да­ль­ных уладанняў з-за іх пераразмеркаванняў паміж нашчадкамі ад-моў­на адбівалася на паступленні падаткаў у дзяржаўны бюджэт, запа-трабавала правядзення аграрнай рэформы. Яе неабход­насць падма-цоўвалася недасканаласцю сістэмы падаткаў і павіннас­цей, патрэбай у павышэнні даходнасці дзяржаўных зямель, а такса­ма ростам попыту на збожжа на заходнееўрапейскіх рынках.

З гэтай нагоды ў 1557 г., пачалася аграрная рэформа, названая ў ад­па­вед­нас­ці з «Уставай на валокі», «валочнай памерай». Так, адзін-кай па­дат­ка­аб­к­ла­дан­ня ўсталёўвалася 1 валока – зямля плошчай 20 дзесяцін або 21, 36 га. Кожная сялянская сям’я надзялялася 1 валокай, а разам з ёй усталёўваўся аб’ём павіннасцей. Сяляне па-ранейшаму выконвалі гвалты і талокі.

У ліку важнейшых мэтаў рэформы з’яўлялася заснаванне «фаль-вар­каў» – феадальных гаспадарак, скіраваных на вытворчасць тавар-на­га збожжа. Кожны фальварак мусілі апрацоўваць сялянскія гаспа-дар­кі. Так, на трымальнікаў 7 сялянскіх валок прыпадаў абавязак ап-ра­цоў­ваць 1 валоку феадальнай зямлі. Адпаведна ўзніклі новыя катэ-го­рыі залежнага сялянства. Так, цяглыя сяляне пераважалі там, дзе іс-на­ва­лі фальваркі. За карыстанне валокай зямлі яны адбывалі 2 дні пан-шчы­ны на тыдзень і плацілі чынш ад 6 да 21 гроша. Асадныя сяляне (чыншавікі) плацілі 30 грошаў, выконвалі 12 талок у год або плацілі 12 грошаў. Асадныя сяляне пераважалі ва Ўсходняй Беларусі, дзе было менш фальваркаў. Чэлядзь нявольная атры­моў­ва­ла невялікія на-дзелы зямлі і займалася агародніцтвам.

Ажыццяўленне аграрнай рэформы мела станоўчыя для дзяр­жа­вы і класа феадалаў вынікі. Рэзка ўзрасла таварнасць і даходнасць сель-скай гаспадаркі. Фіксаваны памер падатку даваў сялянам маг­чы­масць павысіць прадукцыйнасць сваёй працы. Нягледзячы на за­ха­ван­не сельскай абшчыны, праца яе членаў зрабілася больш самастой­най і індывідуалізаванай, з’арыентаванай на сувязь з рынкам.

Разам з тым усялякія перасяленні па ініцыятыве сялян забараня-лі­ся, а самі яны назаўсёды прымацоўваліся да надзелаў. Статут 1566 г. уводзіў 10-гадовы тэрмін пошуку збегшых сялян, а таксама санкцыі суп­раць тых, хто іх прымаў да сябе.

Удасканаленне тэхнікі і тэхналогіі землеапрацоўкі, выкарыстанне трох­пол­ля, павышэнне ўраджайнасці збожжавых, тэхнічных і садова-ага­род­ных культур, павелічэнне пагалоўя хатняй жывёлы забяспечыў маг­чы­масць далейшага развіцця насельніцтва. Інтэнсіфікацыя рамяст-ва і гандлю, у тым ліку замежна­га, абумовіла з’яўленне ў ВКЛ у ХІV-ХV стст. новага тыпу паселішчаў – так званых мястэчак, жыхары якіх займаліся аб­с­лу­гоў­ван­нем гандлёвых караванаў, а таксама вырабам рамесных тавараў. Частка насельніцтва, свабоднага ад прыгону, зай-малася будаўніцтвам, промысламі, земляробствам.

Істотным чынам змянілася аблічча гарадоў. Іх колішнія драўля-ныя сцены былі заменены каменнымі, замест адных варот – будава-лася некалькі брам, каля якіх збіраліся падаткі з іншагародніх гандля-роў. У буйнейшых з іх – Вільні, Гародні, Лідзе, Крэве, Міры былі па-будаваны замкі. Але калі знешне грозны выгляд гарадоў быў абумоў-лены частымі войнамі, то ўнутраная іх структура выяўляла чыс­та мір-ныя, жыццёва патрэбныя аб’екты і пабудовы: вялікакняскі (калі гэта сталіца) ці магнацкі (калі гэта ўласніцкі горад) палац; ратуша (калі го-рад меў Магдэбургскае права), рынкавая плошча; гандлёвыя рады; царква, касцёл ці сінагога; дамы майстроў, купцоў ці шляхты; вуліцы, дзе размяшчаліся майстэрні і хаты рамеснікаў.

Шырокім асартыментам вызнача­лі­ся вырабы кавалёў, кушняроў, краўцоў, шаўцоў, ювеліраў і збройнікаў. Агу­ль­ная колькасць гарад-скіх прафесій ВКЛ у ХVІ ст. складала больш за 100. Асноўнай адзін-кай рамеснай вытворчасці з’яўлялася майстэрня ў складзе майстра, ча-лядніка (падмайстры) і 2-4 вучняў. Майстар, ён жа ўладальнік май-стэрні, асабіста ажыццяўляў увесь вытворчы працэс – ад нарыхтоўкі сыравіны да прыдання вырабу таварнага выгляду. Яго па­моч­нік – ча-ляднік або падмайстар вы­кон­ваў усе даручэнні гаспадара і за сваю працу атрымоўваў пэўнае жа­ла­ван­не. Вучні пачыналі з абавязкаў слуг і выканання простых апера­цый, толькі за сціплае харчаванне і пражы-ванне ў доме майстра.

З мэтай устаранення або змяншэння канкурэнцыі з боку сельскіх або іншагародніх рамеснікаў, а таксама для ўрэгулявання вытворчасці і збыту сваіх вырабаў майстры адной ці некалькіх сумежных прафесій ста­лі аб’ядноўвацца ў адмысловыя арганізацыі – цэхі. У ХVІ ст. у Менску было не менш 9 цэхаў, Берасці – 14, Слуцку – 17, Ма­гі­лё­ве – 21. На чале цэха стаяў цэхмістр (стараста), які абіраўся гру­пай старэй-шых цэхавых майстроў і кіраваў яго дзейнасцю.

Кожны цэх валодаў уласным статутам, грашовымі сродкамі, гер­ба­м, памяшканнем для пасяджэнняў і інш. Вакол яго гуртаваліся ўсе ра­бот­ні­кі адной прафесіі. Цэх выконваў не толькі пра­фе­сій­ныя, але і ваенныя функцыі. Пад час нападу ворага на горад рамеснікі аднаго цэ-ха мусілі абараняць даручаную ім час­т­ку крэпасной сцяны.

Развіццё ў ВКЛ рамяства і таварна-грашовых адносін павялічыла ў гарадах і мястэчках праслойку купецтва. Тых купцоў, хто ажыццяў- ляў рознічны гандаль у вёсках ці мястэчках, называлі «карабейніка-мі». Тых, хто вёў замежны гандаль і карыстаўся ахоўнымі граматамі вы­шэй­шых асоб дзяржавы, звалі «гасцямі». У Польшчу, Чэхію, Герма-нію імі вывозіліся збожжа, лес, воск, скуры, футра, лён, пяньку, дзё-гаць і інш. Буйнейшы рынак з удзелам беларускіх купцоў знаходзіўся ў Круляўцы (Кёнігсберг). Асноўным плацёжным сродкам быў літоўскі паў­г­рош, затым срэбны пражскі грош.

Аб’яднанні купцоў зваліся брацтвамі. Яны імкнуліся да манапо-ліі ў межах свайго горада і падуладнай яму перыферыі. Купцы прыно-сілі прысягу на вернасць гораду, свайму цэху, складалі агульную касу ўзаемадапамогі, мелі сваю пячатку, харугву, дом для сходаў.

Рэкі з’яўляліся асноўнымі транспартнымі камунікацыямі. З раз-віц­цём рамяства, гандлю і таварна-грашовых адносін узніклі пераду- мовы для будаўніцтва новых сухапутных шляхоў, якія звязалі Полацк і Сма­ленск; Оршу, Мінск і Берасце. Калі ў ХІV ст. колькасць гарадоў да­ся­га­ла 40, то да сярэдзіны ХVІІ ст. разам з мястэчкамі іх налічвалася 467 (з 757 па ўсім ВКЛ), дзе пражывала ад 16 да 20 % усяго насельніц-тва. У ліку буйнейшых гарадоў былі Полацк, Віцебск, Слуцк, Менск, Берасце, Гародня, Навагародак.

Пад уздзеяннем прагрэсіўных павеваў з Заходняй Еўропы, а так-сама абапіраючыся на традыцыі вечавых сходаў, гараджане – майст-ры, купцы, шляхта асобных беларускіх гарадоў – здолелі дамагчыся ад іх уласнікаў або вялікага князя права на самакіраванне. Першымі так званае «Магдэбургскае права» атрымалі жыхары Вільні (1387), Берас-ця (1390), Гародні (1391), Слуцка (1441), Полацка (1498), Менска (1499). Па Магдэбургскім праве жыхары горада выходзілі з-пад улады фе­а­да­лаў, а таксама ваявод, стараст і іншых службовых асоб ВКЛ. Ажыц­цяў­лен­не і ахова іх правоў уваходзілі ў абавязкі гарадской рады.

Гарадская рада (магістрат) складалася з бурмістраў, радцаў (рай-цаў) і членаў гарадскога суда – лаўнікаў. Усе яе рашэнні зацвярджалі­ся войтам, які выбіраўся са шляхты ці заможных мяшчан і пад­па­рад­коў­ваў­ся толькі вялікаму князю. На кожную вакантную пасаду ў радзе прэтэндавалі 2-4 кандыдаты. Іншаземцы, нехрысціяне, ліхвяры, бед-някі, калекі не мелі права голаса. Самакіраванне (магістрат) засядала ў ратушы, якая будавалася ў цэнтры горада, на гандлёвай плошчы.

Былі выпадкі, калі гараджанам не ўдавалася поўнасцю выйсці з-пад улады гаспадара або магната, і ў частках, якія належалі дзяржаве або феадалу, - «юрыдыках», магдэбургскае права не дзейнічала.

Існаванне на Беларусі гарадоў з магдэбургскім правам – прагрэ-сіў­ная з’ява эпохі позняга сярэднявечча і росквіту феадальнага ладу. На 1569 год у межах ВКЛ налiчвалася прыкладна 3,5 млн жыха-роў, з iх больш за 1,8 млн – на землях цяперашняй Беларусi. Да шля-хецкага стану адносiлася прыкладна 9 % насельнiцтва. На пачатку ХVI ст. у ВКЛ пражывала каля 10 тыс iудзеяў, каля 7 тыс. татараў. Буйнейшымi гарадамi (прыкладна па 10 тыс. жыхароў) з’яўлялiся Берасце, Вiцебск, Магiлёў, Полацк, Пiнск, Слуцк. Прык­лад­на 40 % гарадоў (Быхаў, Ду-броўна, Капыль і інш.) належалi магнатам.

4. Пераважна дабрахвотны характар уступлення славянскіх зя-мель у ВКЛ абумовіў адносную іх аўтаномію ў агульнай дзяржаве. Да-лейшае развіццё грамадскіх і эканамічных адносін у краіне патрабава-ла ўдасканалення дзяржаўнага кіравання і пераадолення сепаратызму ўдзельных князёў. У ліку першых, хто павёў барацьбу за цэнтраліза-цыю вялікакняскай улады, быў Ягайла (1377-1392). Прызначэнне яго вя­лі­кім князеі пасла смерці Альгерда выклікала незадавальненне яго звод­на­га брата – Андрэя, які княжыў у Полацку. У 1381 г. супраць Ягайлы выступіў Кейстут і прымусіў яго адрачыся ад трона. Толькі на наступны год Ягайлу з дапамогай кры­жа­коў удалося аднавіць уладу. Узяты ў палон Кейстут быў задушаны ў Крэўскім замку, але за зброю ўзяўся яго сын Вітаўт. У выніку дынастычная барацьба ўскладніла праблему цэнтралізацыі дзяржаў­най улады. Ягайлу як вялiкага князя не прызнавалі Андрэй Полацкі, Вiтаўт Кейстутавіч і інш.

У той самы час кандыдатура Ягайлы стала сур’ёзна разглядацца ў якас­ці прэтэндэнта на польскі трон. У 1382 г. пасля смерці караля яго спадкаемцам заставалася непаў­на­га­до­вая дачка Ядзвіга. 14 жнiўня 1385 г. прыехаўшымі з Кра­ка­ва ў Крэва пасламі з аднаго боку, а так-сама Ягайлам і яго братамi з другога, адбылося падпiсанне акта ўніі. Паводле яе, Ягайлу прапа­ноў­ваў­ся шлюб з Ядзвiгай і польскі трон. Неабходнымі ўмовамі надан­ня акту юрыдычнай сілы прызнаваліся: прыняцце каталіцкай веры вя­лі­кім князем, яго братамі і сваякамі; вы-зваленне палон­ных палякаў. І нарэшце, што мела асаблiвую знач-насць, дагавор абавязваў вялікага кня­зя «назаўсёды далучыць свае Лiтоўскiя i Рускiя землi да каралеўства Польскага».

Крэўская ўнiя была зацверджана ў 1386 г. пас­ля каталіцкага хры-шчэння Ягайлы, яго шлюбу з Ядзвiгай i урачыстай каранацыi у Кра­ка­ве. Ён набываў імя Ўладзіслаў і пачаў афiцыйна звацца «кара­лём Польшчы, вярхоўным князем лiтоўскiм i дзедзiчам рускiм». Вярнуў-шыся ў 1387 г. у Вiльню, новы кароль ажыццявiў хрышчэнне лі­тоў­с­кай знаці. Створанае ім каталіцкае біскупства з кафедрай у Вільні, надзялаляся багатымі ўладаннямі.

З юрыдычнага боку ўнія азначала iнкарпарацыю Вяліка­га княства Лiтоўскага і Рускага ў склад Кароны. Сваiм намеснiкам у княстве Ягайла пакiнуў брата Скiргайлу. Але зімой 1389 г. Вiтаўт, скарыстаў-шы незадавальненне баяр, распачаў барацьбу за вялікакняскі трон. У выніку 4 жніўня 1392 г. у Востраве, што непадалёк ад Лiды, паміж ва-рагаваўшымі бакамі было падпiсана пагадненне, на падставе якога ўлада ў ВКЛ пажыццёва пе­ра­да­ва­ла­ся Вiтаўту (1392-1430) як «вялiка-му князю Лiтвы і пану i дзедзiчу зямель Русi». Хоць пасля прысягi на вернасць Ягайлу i Ядвiзе ён i заставаўся ў васальнай залежнасцi ад Польскага каралеўства, пагад­нен­не 1392 г. надавала дзяржаве пэў­ную самастойнасць і спрыяла аднаўленню яе суверэнiтэту.

У студзені 1401 г. у Вільні былі падпісаны акты новай, Віленска-Ра­дам­с­кай уніі з Польскім каралеўствам. Яна прызнавала палітычную асоб­насць ВКЛ, улада ў якім пажыццёва належала Вітаўту, а пасля яго смер­ці мусіла перайсці да Ягайлы ці ягоных пераемнікаў. Калі б бяз-дзет­ным памёр Ягайла, то польскі двор мусіў узгадніць кандыдатуру но­ва­га караля з Вітаўтам. Такім чынам, урэгуляванне ў ліку іншых пы­тан­ня статусу ВКЛ здымала напружанасць паміж бакамі і спрыяла іх агульным інтарэсам. Яскравым прыкладам таго стала перамога над Тэў­тон­с­кім ордэнам пад час Грунвальдскай бітвы 1410 г.

Акт новай уніі быў прыняты ў кастрычніку 1413 г. на з'ездзе польскіх і літоўскіх паноў і баяр у Горадлі над Бугам. Ён прызнаваў, што як дзяржава ВКЛ захавае сваю асобнасць і пасля смерці Вітаўта. Літоў­с­кія баяры абавязваліся не выбіраць нікога вялікім князем без згоды Ягайлы, а польская шляхта – не выбіраць новага караля без уз-гаднен­ня з вялікім князем літоўскім. Вынікамі яе сталі – набыццё лі-тоўскай знаццю права распараджэння атрыманай у спадчыну зямлёй. Асобныя літоўскія феадалы былі набліжаны да знатных польскіх ро-даў атрымалі дазвол на карыстанне іх гербамі.

Праводзячы ўмацаванне вялікакняскай улады, Вітаўт не быў па-сля­доў­ным. З аднаго боку, у барацьбе супраць сепаратызму ўдзель-ных князёў ён даручаў уладу сваім намеснікам. А з другога боку, ад-да­ю­чы перавагу каталіцкай шляхце, ён тым самым адхіляў ад удзелу ў кі­ра­ван­ні дзяржавай баярства ўсходняй яе часткі. Так, па падабенстве з адміністрацыйна-тэрытарыяльным уладкаваннем Польшчы, у ВКЛ утвараліся Віленскае і Трокскае ваяводствы. Менавіта на каталіцкую знаць гэтых тэрыторый і распаўсюджваліся прывілеі Гарадзельскай уніі. Невыпадкова, што пасля яго смерці феадалы абодвух веравы-знанняў апынуліся ўцягнутымі ў грамадзянскую вайну 1430-1440 гг.

Абранне новым кіраўніком дзяржавы 13-гадовага Казіміра Яге-лончыка (1440-1492) здавалася кампрамісным варыянтам, тым больш, што праз 4 гады яму была прапанавана і польская карона. Палітычнай стабілізацыі паспрыяў прывiлей, выдадзены Казiмiрам у 1447 г., паво-дле якога князi, паны i баяры ўсяго ВКЛ, незалежна ад веравызнання, набывалі асабiстую недатыкальнасць, мелі права самастойна судзіць сялян і не выконвалі павiннасцей на карысць дзяржавы.

Такім чынам, ураўнанне ўсёй шляхты ў палітычных правах і іх знач­нае пашырэнне прадухіляла міжусобныя войны і спрыяла цэн­т­ра­лі­за­цыі дзяржаўнага кіравання.

5. У ХІІІ-пач. ХІV ст. ВКЛ складвалася як спадчынная феадаль-ная манархiя. Уладаром дзяржавы быў вялiкi князь, або, як ён назы-ваўся ў ак­тах ХV ст. – гаспадар. Яго ўлада нiчым i нiкiм не абмяжоў-валася. На ім замыкалiся ўсе функцыi кiравання дзяржавай. Па меры яе развiцця спатрэбiлася ўтварэнне спецыяльных пасад. Пры Вiтаўце з’явiлiся гаспадарскi i земскi маршалак, пiсар, кухмiстр, канцлер, пад-ча­шы, падскарбi і інш. У ХV ст. былi створаны пасады гетмана най-вышэйшага, харунжага, мечнiка, падстолiя, скарбнага i iнш. Той, хто атрымлiваў пасаду, як правiла, валодаў ёй пажыццёва.

У землях-абласцях пасля лiквiдацыi удзельнай сiстэмы цэнтраль-ную ўладу ўвасаблялi спачатку намеснiкi, а потым – ваяводы i старас-ты. У iх кампетэнцыi знаходзілася вырашэнне судова-адмiнiстрацый­ных i ваенных пытанняў, нагляд за гаспадаркай вобласцi. Iм падпа-радкоўвалicя кiраўнiкi нiжэйшых тэрытарыяльных акруг – дзяржаў i па­ве­таў. На ўсе больш ці менш важныя і даходныя дзяржаўныя паса-ды маг­лі прызначацца толькі феадалы-шляхцічы хрысціянскае веры і ўраджэн­цы ВКЛ. Дзяржаўная пасада разглядалася як сродак атрыман-ня да­хо­даў, таму буйныя феадалы займалі адразу некалькі пасад. Напрыклад, Ян Радзівіл у 1535 г. адначасова быў каштэлянам вілен-скім, гетма­нам найвышэйшым, старастам гарадзенскім, маршалкам дворным, дзяр­жаў­цам лідскім і беліцкім.

Першым iнструментам па абмежаваннi улады вялiкага князя стала княская рада. Яшчэ Мiндоўг i Гедымiн абмяркоўвалi важнейшыя пы-таннi у коле асоб вышэйшай знаці. Вiтаўт жа, які імкнуўся падавіць мяс­цо­вы сепаратызм, акружыў сябе cлужылымi людзьмi – баярамi, і толькі тымі ўдзельнымі князямі, якія прызнавалі яго вяршэнства.

Гарадзельская ўнiя надавала баярству шырокiя палiтычныя правы i нават ставiла вялiкага князя ў залежнасць ад сябе. У адпаведнасці з прывiлеям Казiмiра ад 1447 г., радзе надавалася права выбiраць пасля смер­ці манарха новага гаспадара. Вядомы Судзебнiк 1468 г. быў скла-дзе­ны «с князьмi i с паны-радою нашою ВКЛ». З выпадку частых ад’ездаў Казiмiра, рада пачала выконваць функцыi вярхоўнай улады.

Поўнае юрыдычнае замацаванне ролi гаспадарскай рады як дзяр-жаўнага органа зафiксавалi прывiлеi Аляксандра Казiмiравiча ад 1492 i Жыгiмонта Старога ад 1506 гг. З канца ХV да сярэдзіны ХVI ст. кан-чаткова зацвердзiўся яе склад: усе ва­я­во­ды i старасты, валынскi мар-шалак, канцлер i падканцлер, гетман, мар­ша­лак земскi i дворны, пад-скарбi. З духоўных асоб у лік паны-рады ўваходзілі толькі 4 біскупы.

З агульнага складу гэтага органа вылучылася так званая «пярэд-няя» або «старшая» рада, якая праводзiла закрытыя пасяджэннi i аб-мяр­коў­ва­ла найбольш важныя пытаннi. У яе ўваходзiла 5 асоб: бiскуп, ва­я­во­да i кашталян вiленскiя, а таксама ваявода i кашталян трокскiя.

На пачатку ХVI ст. ясна вызначылiся i паўнамоцтвы рады. Яна ве-дала дыпламатычнымi дачыненнямi дзяржавы, абаронай i фiнансавымi пытаннямi, а таксама займалася справамi шляхецтва, кантралявала раздачу земляў і выконвала шэраг судовых функцый. Дзяржаўныя па-са­ды займаліся толькi з ведама паноў-радных. Ні адзін дакумент не мог уступіць у сілу без дзяржаўнай пячаткі, якая захоўвалася ў канц-ле­ра, і без яго подпісу. Iм жа належала i права выбару вялiкага князя. Так, былi абраны Аляксандр Казiмiравiч (1492-1596), Жыгiмонт I Cта-ры (1506-1544) i Жыгiмонт II Аўгуст (1544-1572).

Палiтычная вага паноў-рады пачала змяншацца ў сярэдзіне ХVI ст. у сувязі з павышэннем палітычнай актыўнасці шляхты, якая ў кож-най зямлi княства мела права склікаць свой сход (соймік). Спачатку ўдзел у ім бралi прадстаўнiкi розных сацыяльных груп – баяр, шляхты i мяшчан. Пад канец ХV ст. на аснове абласных соймiкаў паўстаў агульны для ўсiх зямель ВКЛ сойм. Манарх мусiў склiкаць на агульны з’езд ужо не толькi вышэйшую элiту – раду, але i прадстаўнiкоў усёй шляхты. Вальным соймам быў толькi той, на якi, апрача гаспадарскай рады, з’язджалiся князi, паны i баяры з усiх зямель дзяржавы.

Падобныя форумы сталi звычайнымi тады, калi для вырашэння дзяр­жаў­ных пытанняў першаступеннай важнасцi цэнтральнай уладзе бы­ло важна атрымаць згоду зямель-абласцей. Так зрабiлi паны-рада ў 1492 г., калi спатрэбiлася абраць новага манарха. Упершыню ў Вiльнi новага гаспадара абiралi князi, паны i зямяне з тэрыторыi цэлай дзяр-жавы, незалежна ад веравызнання. Пастаянна ж соймы пачалi склiкац-ца ў часы княжання Жыгiмонта I Старога (1506-1544 гг.). З пачаткам вальных соймаў палiтычнае адзiнства дзяржавы забяспечвалася не толькi прызнаннем манарха, але i удзелам прадстаўнiкоў розных тэры-тарыяльных частак у цэнтральным органе ўла-ды. З 1512 г. была ўве-дзена норма прадстаўнiцтва ўпаўнаважаных паслоў – па 2 шляхцiцы ад зямлi цi павета. Князi, паны i ураднiкi запра-шалiся паiменна. Так паўстаў новы палiтычны iнстытут – вальны сойм, якi замкнуў сiстэму органаў вярхоўнай улады ў дзяржаве. А манархія з абсалютнай пера-ўтварылася ў больш прагрэсіўную – саслоўна-прадстаўнічую

6. З моманту з’яўлення ва Ўсходняй Еўропе манаска-рыцарскіх ор­дэ­наў нямецкая экспансія на землі прусаў, куршаў, ліваў, эстаў і ін­шых плямёнаў пад выглядам іх хрысціянізацыі несла ў сабе пагрозу за­ва­я­ван­ня зямель ВКЛ. Актыўную барацьбу супраць кры­жа­коў вялi Міндоўг, Трайдзень, Вiцень. Асабліва напружаныя адносіны ВКЛ з крыжакамі ўзніклі пасля смер­ці Гедыміна. Барацьба з крыжакамі ад-бывалася з пераменным пос­пе­хам. Так, у 1363 г. крыжакі разграмілі вялікакняскае войска і заха­пі­лі Горадню. Са свайго боку Кейстут з 1345 па 1382 г. здзейсніў ка­ля 30 паходаў у Прусію і 10 – у Лівонію.

Віленска-Радамская ўнія, акра­мя іншага, паспрыяла кансалідацыі Польшчы і ВКЛ у барацьбе з нем­ца­мі. 15 ліпеня 1410 г. каля Грун-вальда супраць войска вялікага магістра Тэўтонскага ордэна Ўльрыха фон Юнгінгена Вітаўт выставіў каля 40 харугваў, у тым ліку 28 з бела-рускіх гарадоў, а таксама татарскую кон­ні­цу. Ягайла выставіў 51 ха-ругву і чэшскі атрад. Бітва скончылася поў­ным разгромам крыжакоў. Паводле Тарунскага міру, усе захопленыя імі гарады вярталiся ўла-дальнiкам, а Жамойць пераходзiла ў пажыц­цё­вае ўладанне Вiтаўта.

У час, калі немцы каланізавалі Балтыйскае ўзбярэжжа, з манго­ль­с­кіх стэпаў на Еўропу рухалася арда Чынгісідаў. У 1236 г. манго­лы разграмілі волжскіх балгар, а з 1237 – пачалі заваяванне Русі. Вяр­та­ю­чы­ся з пераможнага еўрапейскага паходу, у канцы 1241-пачатку 1242 г. яны прайшлі далёка на поўдзень ад тэрыторыі сучаснай Бе­ла­ру­сі. ВКЛ не мела такiх разбурэнняў, як шматлiкiя рускiя княс­т­вы. Не­ка­то­рыя з іх дабрахвотна пераходзiлi у яго склад, каб паз­бег­нуць мангола-татарскага прыгнёту. А ўзмацнiўшыся, войскi ВКЛ маглi нават пры-пынiць заваёўнiкаў, як гэта адбылося ў 1362 г. на Сiнiх Водах. У да-лейшым князi ВКЛ iмкнулiся ўсталяваць з мангола-татарамi саюзныя адносiны, скiраваныя, у першую чаргу, супраць Мас­коў­с­ка­га княства як палiтычнага канкурэнта на мiжнароднай арэ­не. У 1392 г. Вітаўт вы-даў татарам прывілей на пасяленне ў межах дзяр­жа­вы. Плённыя адно-сiны ВКЛ з татарамi яскрава праявiлiся i у час Грунвальдскай бiтвы. Саюзнiцкую з татарамi палiтыку працяг­ваў Казiмiр Ягелончык.

Другая палова ХV ст. характарызуецца пагаршэннем адносiн па-мiж ВКЛ i Крымскiм ханствам – колішняй часткай Залатой Арды. Са-юзнiк Масквы хан Менглi-Гiрэй здзяйсняў частыя набегi на паўднё-выя землi ВКЛ. У перыяд з 1500 па 1569 гг. беларускiя землi падвер-глiся 45 набегам. У 1505 г. заваёўнікі захапілі Менск i Навага­ро­дак і паланілі каля 100 тыс. жыхароў. У наступным, 1506 г. гетман ВКЛ М. Глiнскi у баi пад Клецкам разбiў татарскае войска i вызвалiў палон-ных. У далейшым асноўнай сiлай, якая стрымлiвала паходы татар на ВКЛ, стала казацкае войска Запарожскай Сечы.

У ХІV ст. другім пасля Вільні цэнтрам па «збіранні» ру­с­кіх зя-мель стала Масква. Карыстаючыся падтрымкай зала­та­ар­дын­с­кіх ха-наў, князь І. Каліта (1325-1340) далучыў некалькі сусед­ніх княстваў. Каб не даць Маскве ўзмацніцца, ВКЛ аказвала дапамо­гу яе праціўні-кам, і асабліва Цвярскому княству, вядома ж, спадзеючы­ся на ўласнае дамінаванне ва ўсходнеславянскіх землях. Гедымін і яго нашчадкі шу-калі саюзу з Ноўгарадам, Псковам, Смаленскам, а Аль­герд ажаніўся з цвярской князёўнай і на пэўны час узяў пад абаро­ну ўсё княства, здзейсніўшы тры паходы на Маскву.

Пад канец княжання Альгерда Маскве ўдалося падпарадкаваць Цвер і прыпыніць актыўнасць ВКЛ. Узмацненне Масквы не выйшла з по­ля зроку новага князя ВКЛ Ягайлы, які абяцаў дапамогу хану Ма-маю ў яго барацьбе супраць Дзмітрыя Іванавіча пад час Кулікоўскай біт­вы ў верасні 1380 г. Выкарыстоўваючы замацаваны дынастычным шлюбам саюз з Мас­к­вою, Вітаўт пра­цяг­ваў пашыраць свой уплыў на ўсходнія славянскія землі. Неўза­ба­ве яму ўдалося падпарадкаваць Вязьму (1403) і Смаленск (1404), а з 1427 года ён нават усталяваў пра-тэктарат над Вялікім княствам Мас­коў­с­кім, дзе княжыў яго малалетні ўнук пад рэгенцтвам дачкі – Соф’і Ві­таў­таў­ны.

Разам з тым у краіне існавала істотная баярская плынь, незадаво-леная прапольскай арыентацыяй двара, распаўсюд­жан­нем каталіцыз-му і нераўнапраўным становішчам праваслаўнай зна­ці. З другога боку, узрастанне магутнасці Масквы, якой у 1480 г. уда­ло­ся канчаткова вы-зваліцца з-пад улады Залатой Арды, рабілася ўсё больш прывабным для гэтай часткі вышэйшага саслоўя ВКЛ. Невыпадкова, што ў 1481 г. тут адбылася спроба дзяржаўнага перавароту. Яго ўдзельнікі – князі Гальшанскi i Алелькавiч былi пакараны смерцю, Бельскi з Глiнскiм уцяклi у Маскву і паступілі на службу да Iвана III.

Князь ВКЛ Аляксандр Казiмiравiч не здолеў аказаць дзей­с­на­га ваеннага адпору Маскве i iмкнуўся ўладзiць вайну мiрнымi сродкамi. У прыватнасцi, ён адмовiўся ад падтрымкi варагаваўшых з Мас­к­вой Ноўгарада, Пскова, Цвяры, Разанi. Мiрнае пагадненне мусiла за­ма­ца­вац­ца дынастычным шлюбам: Аляксандр Казiмiравiч ажанiўся з дач-кой Iвана III Аленай. Але ў 1500 г. баявыя дзеяннi аднавiлiся iзноў i амаль бесперапынна працягвалiся да 1537 года. Толькі за час баявых дзеянняў з 1501 па 1503 г. ВКЛ страцiла чвэрць сваiх тэрыторый, у тым лiку населеных беларусамi.

Новы цар Маскоўскі і ўсёй Русі Васіль ІІІ пасля смерці Аляксан­д­ра Казіміравіча (1506) спрабаваў праз сваю сяс­т­ру Алену (удаву князя ВКЛ) падпарадкаваць усю дзяржаву Мас­к­ве. Абранне паны-радаю но-вага князя – брата Аляксандра, Жыгiмон­та Казiмiравiча падштурхнула Маскву да новых ваенных па­хо­даў супраць ВКЛ. Нягледзячы на зда-бытую гетманам К. Астрожскім перамогу пад Оршай у верасні 1514 г., дзяржава стра­ці­ла Смаленск і многія ўсходнія землі. Перамiр’е, за-ключанае ў 1537 г., працягвалася крыху больш за 20 год. Асноўным рэгiёнам узброеных сутыкненняў абедзвюх дзяржаў з’яўлялiся тэры-торыi, якiя знаходзiлiся памiж iмi, у першую чаргу Cмаленшчына, Браншчына i iнш. Палітычнае процістаянне паміж дзяржавамі ўзмац-нялася рэлігійным.