Арашіріндінің мөлшері

Топырақтағы қарашіріндінің морфологиялық белгілерін, жалпы қорын, қасиеттерін, оның құралуының, өзгерістерінің, топырақтың тік кескінінде жылжуының ерекшеліктерін айқындайтын көрсеткіштер жиынтығын қарашірінді күйінің сипаттамасы (гумусное состояние почв) деп атауға болады. Л.А.Гришина, Д.С.Орлов (1977) топырақ қарашіріндісі күйі сипаттамасының көрсеткіштерін жүйеге келтіріп ұсынды. Осы көрсеткіштердің негізгілері 11-кестеде келтірілген.

11 – кесте. Қарашірінді күйі сипаттамасының негізгі көрсеткіштері

Топырақтың үстіңгі қабатында қарашірінді мөлшері 0,5–1% -дан 10-12% -ға дейін, кейде одан да мол болады. Оның мөлшері, құрамы және басқадай сипаттамалары топырақтың типіне, «мәдениеттенуіне» байланысты өзгереді.

Қазақстанның солтүстік өңірінде кездесетін негізгі топырақ типтеріндегі қарашірінді мөлшері және қорының көлемі әр түрлі (12-кесте).

Кәдімгі қара топырақтың үстіңгі қабатында қарашірінді 6-9% болады, ал жыртылып егістікте қолданылған алқаптарда ол 25-30%-ға кемиді. Топырақтың астынғы қабаттарында оның мөлшері күрт азайып кетеді. Топырақтың 1м қабатында қарашіріндінің қоры әр гектарда 450-500 тонна шамасында болады.

12-кесте. Қазақстанның солтүстік өңірінде таралған топырақтардағы қарашірінді мөлшері (20)

Осы топырақтың азотпен қанығуы (көміртегінің азотқа қатынасы) 10-12, гумин қышқылдары көміртегінің, фульвоқышқылдар көміртегіне қатынасы (С_Гқ:С_Фқ) 2,0-2,5 болып келеді (гуматты тип).

Оңтүстік қара топырақтың үстіңгі қабатында қарашірінді мөлшері 5-6% болады. Келесі қабатта оның мөлшері күрт төмендейді. Осы топырақ 1м қабатындағы қарашірінді қоры 300- 350 т/га болады. Қарашіріндінің типі фульватты- гуматты (С_гқ:С _фқ–1,5 –2,0).

Қара-қоңыр топырақ типінде қарашірінді мөлшері кеми түседі. Күңгірт қара-қоңыр топырақта қарашірінді шамамен 3,5-3,7% болады, ал 1м топырақ қабатындағы қарашірінді қоры 250-280 т/га. Қарашіріндінің типі фульватты-гуматты (С_тқ: С_фқ= 1,2-1,6) болып келеді.

Жеңіл гранулометриялық құрамды нағыз қара қоңыр топырақта қарашірінді мөлшері аз. Оның үстіңгі қабатында қарашірінді мөлшері 1,5-1,7%, ал оның 1метр қабатында қарашірінді қоры 150-160 т/га болады.

Топырақты игеріп егістік жерге айналдырғанда, оның құрамына түсетін органикалық заттар мөлшері және оның құбылыстары өзгереді. Топырақтан тұрақты түрде көміртегі, азот және басқа да элементтер өніммен шығындалады. Тың жермен салыстырғанда егістік жерде топыраққа органикалық заттардың түсуі 5-6 есе кемиді, сонымен бірге минералдану құбылысы артады. Осы себептер әсерінен топырақта қарашірінді мөлшері кемиді. Қостанай облысының қара топырағын 20-25 жыл егістікте қолданғанда бастапқы мөлшерімен салыстырғанда ондағы қарашірінді 13,2-17%-ға кеміген, ал Солтүстік Қазақстан өңіріндегі оңтүстік қара топырақта және күңгірт қара-қоңыр топырақта кейінгі 40-50 жыл ішінде орташа есеппен қарашірінді мөлшері 10-25 %-ға, кей жерлерде 30-35%-ға дейін кеміген (М.Рубинштейн ж.б., 1990). Осыған байланысты өсімдіктерге тиімді топырақтағы азот мөлшері кемиді, оның ылғалдылық және физикалық қасиеттері нашарлайды.

Оңтүстік қара топырағын дәнді дақылды сүрелі ауыспалы егіс жүйесінде пайдаланғанда бірінші он жылдық ішінде қарашірінді мөлшері оның үстіңгі өңделетін қабатында жыл сайын 1 тоннаға, ал екінші он жылдық ішінде жыл сайын – 0,5 үшінші он жылдық ішінде –0,4 ал одан кейін жылына 0,3 тоннаға кеміп отырған (В.И.Кирюшин ж.б., 1993).

Қарашірінді мөлшерінің өзгерістері бағытын анықтау үшін оның балансын, яғни теңдестігін есептейді. Қазақстан топырақтарын ауыл шаруашылығында қолданғанда қарашіріндінің оң балансы (теңдестігі) көп жылдық шөп егілген танаптарда қалыптасады. Ал дәнді дақылдар және отамалы дақылдар егілген танаптарда, егер органикалық тыңайтқыштар қолданылмаса, топырақта қарашіріндінің теріс балансы қалыптасады (Ш.Т.Тайжанов, Т.К.Атикеева, 1991, 1994, А.Қ.Күрішбаев, 1997). Яғни, топырақтағы қарашіріндінің кемуіне жағдай туады. Сондықтан топырақтағы қарашіріндінің мөлшерінің молая түсуі үшін оның оң балансын қалыптастыру жолдары жүзеге асырылуы тиіс. Ол үшін егістік жер топырағына органикалық тыңайтқыштарды-көңді, сабанды, жасыл тыңайтқышты, көл шөгіндісін қолдану қажет. Ауыспалы дәнді–дақыл егіс жүйесіне көпжылдық шөп танабын қосу да топырақтың қарашірінді балансын жақсартады.

Топыраққа сіңірілген бір тонна көңнен - 0,100, сабаннан - 0,200 құс саңғырығынан - 0,140 тонна қарашірінді түзілуі мүмкін (13-кесте). Қарашіріндінің топырақта түзілуі гумификация мен минерализация үрдістеріне тікелей байланысты. Ал, олардың ерекшелігі топырақтардың аймақтық орналасу заңдылығына, табиғи-климаттық ерекшеліктерге, адамдардың топыраққа тигізетін өндірістік әрекетіне тәуелді болып қалыптасады.

13-кесте. Органикалық тыңайтқыштардан қарашірінді түзілу мүмкіндігі (10)