Жер сілкінісі болуы жөнінде алдын ала қалай хабарландыру ж\е ол кезде қандай шаралар қолданамыз

Жер сілкінісі дегеніміз жер асты қыртыстарындағы дүмпулер мен жердің жоғарғы бедернің тербелуі. Жер сілкінісі екі түрлі жолмен іске асады. Алғашқысы табиғи жолмен, екіншісі жасанды жолмен. (жарылғыш заттар, су қоймаларын толтыру, таудағы жер асты қазбаларды опыру) тағы бір ерекше жолы жанартаулардың оянған кезіндегі лаваның көтерілуі. Жыл сайын бір миллионға жуық жер сілкінісі болады, алайда олардың басым бөлігі елеусіз думпулер, адамдар сезбейді.

37. жер сілкінісі кенеттен болған жағдайда үйде (пәтерде) болсаңыз,сіздің іс-әрекеті.Жер сілкінісі- қаһарлы кездейсоқ құбылыс. Жер сілкінісі кенеттен және қас- қағым сәтте өтеді. Жер сілкінісі бұл жер қыртысында немесе мантияның үстіңгі бөлігінде кенеттен болған қозғалыс пен жарылыс нәтижесінде пайда болады және елеулі ауытқулар түрінде үлкен қашықтыққа таралатын жер асты дүмпуі мен жер астының қозғалысы.Жер сілкінісінің қаупі кезіндеЕгер сіз үйде болсаңыз:-өрт сөндіргішті тексеріңіз;-өзіңізді қорғауға қабілетті киім мен аяқ киімді киіңіз, пәтерде газды, су мен электрді ажыратып, пешті өшіріңіз;-өзіңізбен бірге алдын ала даярланған заттар, құжаттар салынған жол қапшығын алып, көршілерге хабарлаңыз;-сабыр сақтаңыз, үрей туғызбаңыз, шығуға асықпаңыз, адамдардың жолына кедергі жасамаңыз, аурулар мен мүгедектерге көмектесіңіз.

38. Жер сілкінісі кенеттен болған жағдайда көшеде,көлікте болсаңыз, сіздің әрекетіңіз.
ТҰРҒЫНЖАЙДА: -газ, су, және жарықты сөндіріңіз; -алдын ала таңдалған орында (іргелі ішкі қабырғалардың арасы, іргелі ішкі қабырғалардың бұрыштары, колонна жанындағы және каркас астындағы орындары)тығылыңыз;терезеге жақындамаңыз; -есік жақта үрейді туғызбай, лифтіні пайдаланбаңыз. КӨШЕДЕ:
-ғимараттардан алысырақ ашық жерге барыңыз, үзілген сымдардан абай болыңыз;

-ғимараттарға кірмеңіз. КӨЛІКТЕ:
-мүмкіндігінше тез арада ашық жерде тоқтаңыз; -дүмпулер аяқталғанша көліктен шықпай, орныңыздан қозғалмаңыз;
-автобус жүргізушісі есікті ашып қоюы тиіс.

39 жер сілкінісі кезінде не істеуге болмайды.1. Жер сілкінісі кезінде ғимараттан шыққыңыз келсе, уақыттың аз екендігін ескеріп, алдын ала қысқа жолды таңдаңыз ( 15-20 сек).2. Шкафты, сөрені, суырмаларды қабырғаға, еденге мықтап бекітіңіз. Кереуетті терезенің жанына қоймаңыз.3. Дәлізді, өтетін жерді, баспалдақ торларын, есік ойығын жиһазбен және мүлікпен жаппаңыз.Зілзала кезінде ғимараттарға ешбір кедергісіз жылдам шығу үшін дәліздерді, өтетін жерлерді, баспалдақ торларын, ішкі және сыртқы есік ойықтарын аса қажетсіз дүние мүлікпен ыбырсытпау керек. Жер сілкінісі кезінде қауіпті орындардың қатарына ішкі және сыртқы қабырғалардың шыныланған ойықтары, соңғы қабаттағы шеткі бөлмелер, лифтілер, саты алаңы мен балкодар жатады.
Ғимараттың тербелгенін сезген соң, шамдардың шайқалғанын, заттардың құлағанын көрген соң, үдеп келе жатқан шуды сынған шынының сыңғырын естіген соң байбалам салмаңыз (бірінші дүмпулерді сезгеннен бастап ғимарат үшін қауіпті тербелістерге дейін Сізде 15-20 секунд уақытыңыз бар). Жылдам құжаттарды, ақша және қажетті заттарды алып ғимараттан шығыңыз. Жайлардан шыққан кезде лифтіні пайдаланбай басқышпен түсіңіз. Көшеге шыққаннан кейін ғимараттардан алшақтау, ашық кеңістікке барыңыз. Сабырлық сақтап, өзгелерді де тыныштандыруға тырысыңыз! Егер Сіз еріксіз бөлмеде қалып қойсаңыз, қауіпсіз жерге тұрыңыз: ішкі қабырғада, бұрышта, ішкі қабырға ойығында. Мүмкіндік болса үстелдің астына тығылыңыз – ол Сізді құлаған заттар мен сынықтардан қорғайды. Терезелер мен ауыр жиһаздардан аулақ тұрыңыз. Егер де Сіздермен балалар болса – оларды өзіңізбен қалқалаңыз!Тұтатқыштарды, сіріңкені, шамдарды қолданбаңыз – газ ағып кетсе өрт шығу мүмкіндігі бар. Балкондардан, карнизден, парапеттен алшақ тұрып, жұлынған сымдардан сақтаныңыз. Егер де Сіз автомобильде болсаңыз, дүмпулер тоқтағанға дейін автомобильден шықпай ашық жерде болыңыз. Басқа адамдарды құтқару кезінде көмек көрсетуге дайын болыңыз.

40.жер сілкінісі кезінде қандай жерлер қауіпті? Қазастанның жер сілкінісі ең қауіпті аймағының көлемі 450 мың км². Онда өнеркәсіптің негізгі қорларының біразы жинақталған, тұрғын үй қорларының 35%-і орналасқанғғ шамамен республика тұрғындарының 40% осы аймақтарда тұрады.Әлеуметтік –экономикалық зиянның ауқымы жөнінде жоғарыда келтірілген кестеде айтылды. Қазақстан Республикасының жер сілкіну қаупі бар аймақтарда
орналасқан елді мекендер тізімі Жер сілкінісінің үдемелілігі Елді мекендер атауы Олардағы тұрғындар саны 6 балл Жаңатас, Қаратау,Өскемен,Лениногор,Серебрянск,Үшарал, Арыс, Кентау, Шардара, Шу 797,5 7 балл Қапшағай,Зайсан,Үштөбе,Сарқанд,Шымкент,Леңгір, Жетісай, Талдықорған 682,4 8 балл Жамбыл, Текелі, Жаркент, Сарыағаш 409,1 9 балл Алматы, Есік,Қаскелен,Талғар,Гранитогорск 1238,2

Жер сілкінісі – бұл жер қыртысында н/е мантияның үстінгі бөлігінде кенеттен болған қозғалыс пен жарылыс н/де пайда болған ж/е елеулі ауытқу түрінде үлкен қашықтыққа таралатын жер асты дүмпуі мен жер астының қозғалысы. Жер қыртысының тектоникалық қозғалысын тудыратын жер сілкінісі өте жойқын болып келеді. Су асты ж/е су жағалауындағы жер сілкінісі кезінде теңіз түбінің қозғалыс н/де теңіздің гравитациялық толқындары – цунами п.б., құрлықта үлкен бүлінушілік жасайды. Жер сілкінісі қауіпті аймақтарда ірі қалалар мен елді мекендер, гидротехникалық ғимараттар мен зиянды өндірісті өнеркәсіп кәсіп орындары, жасанды ж/е су қоймалары, жарылыс қаупі бар ж/е улы материалдар қоймасы орналасқан. Тұрғын үй алқабының бұзылуы мен қатар тізбеленген объектілердің кейбіреуінің бұзылуы оңалмайтын экологиялық өзгеріске алып келуі мүмкін. Инженерлік желілер мен коммуникациялардың сейсмикалық бұзылуы аса қауіпті. Жер сілкіәнісі салдарының аса ауыр түрлері ғимараттар мен үйлерді сейсмикалық күшейту б/ша жұмыстар жер сілкінісі қаупі ескерусіз жүргізілетін құрылыс пен ғимараттарды п.б. бұған мысал ретінде соңғы жылдары Қазақстанда болған жер сілкіністері салдарын келтіруге болады.

Қазастанның жер сілкінісі ең қауіпті аймағының көлемі 450 мың км². Онда өнеркәсіптің негізгі қорларының біразы жинақталған, тұрғын үй қорларының 35%-і орналасқан шамамен республика тұрғындарының 40% осы аймақтарда тұрады.Әлеуметтік –экономикалық зиянның ауқымы жөнінде жоғарыда келтірілген кестеде айтылды. Қазақстан Республикасының жер сілкіну қаупі бар аймақтарда орналасқан елді мекендер тізімі Жер сілкінісінің үдемелілігі Елді мекендер атауы Олардағы тұрғындар саны 6 балл Жаңатас, Қаратау,Өскемен,Лениногор,Серебрянск,Үшарал, Арыс, Кентау, Шардара, Шу 797,5 7 балл Қапшағай,Зайсан,Үштөбе,Сарқанд,Шымкент,Леңгір, Жетісай, Талдықорған 682,4 8 балл Жамбыл, Текелі, Жаркент, Сарыағаш 409,1 9 балл Алматы, Есік,Қаскелен,Талғар,Гранитогорск 1238,2

41. жер сілкінісі кезінде үйде, ғимараттардағы қауіпсіз жерлерді ата? Жер сілкінісі кезінде ғимарат ішіндегі кез келген адам тірі қалу мүмкіндігін арттыру, жарақаттан сақтану үшін дүмпуді алдын ала күте тұруға болатынг салыстырмалы қауіпсіз орынды білуге тиіс, ал дүмпу аяқталғаннан кейін ғимараттан тез шығып кету керек. Тұтас ішкі қабырғалардың ойықтары, қабырғалардың бұрыштары, есік жақтауының ортасы, мықты үстел, белағаш өтетін жер ең қауіпсіз орындар б.т. жер сілкінісі кезінде қауіпті орындардың ұатарына ішкі ж/е сыртқы қабырғалардың шыныланған ойықтары, соңғы қабаттардағы шеткі бөлмелер, лифтілер, саты алаңы мен балкондар жатады. Зілзала кезінде ғимараттан еш бір кедергісіз жылдам шығу үшін дәліздерді, өтетін жерлерді, баспалдақ торларын, ішкі ж/е сыртқы есік сыртқы ойықтарын аса қажетсіз дүние мүлікпен ыбырсытпау керек. Егер сіз ғимараттың 1-2 қабатында болып, одан шыққыңыз келсе онда алғышқы дүмпу кезінде дабырсыз жылдам қимылдаңыз. Бірінші қабаттан тез шығу үшін терезені н/е балконды пайдалануға болады. Ғимараттың жоғарғы қабатындағы адамдар бастарын қолға түскен затпен жауып, дүмпуді салыстырмалы қауіпсіз орында тоса тұрулары қажет. Ғимараттан арқаны қабырғаға тірей отырып шығу керек, ал қабырға жалаң болса оны айналып өткен жөн. Жеке үйдің иелері қажетті жағдайда оны сейсмолок тұрғыдан күшейтуі қажет. Ұйымның бүкіл қызметкерлері ғимараттың сейсмотөзімділік жәрежесін білу керек. Бүкіл құрылымдық бөлімдерге негізгі шыға беріс жолын, қозғалыс бағытын, ғимарат пен аумақтағы қауіпсіз алаңдарды бекітіп берген жөн.

Жер сілкінісі қаупі жағдайында электр дабылдар, өндірістік гудоктар мен басқа да хабарлау құралдары қосылады, бұл баршаның назарына ескерту дабылын білдіреді. Осы дабыл б/ша радио мен теледидарды қосып, төтенше жағдай туралы хабарды мұқиат тыңдап, ж/е жергілікті биліктің, төтенше жағдай жөніндегі басқару органының нұсқауын нақты орындау қажет. Егер сіз үйде болсаңыз: өрт сөндіргішті тексеріңіз, жуынатын бөлмеден су мен шелекті алыңыз; өзіңді қорғауға қабілетті киім мен аяқ киімді киіңіз, пәтерде газды, су мен электрді ажыратып, пешті өшіріңіз; ӨЗІҢІЗБЕН БІРГЕ АЛДЫН АЛА даярлаған заттар, құжаттар салынған жол қапшығыни алып, көршілерге хабарлаңыз, жалғыз бастыларға, ауру адамдарға көмектесіңіз, ғимараттан шығып, арнайы жиналған орынға барыңыз, алдағы нұсқауларды күтіңіз; қалыпты тіршілік жағдайына жергілікті биліктің н/е төтенше жағ.жөніндегі басқару органының нұсқауы б/ша оралған жөн.

Ғимараттардың құрал-жабдықтардың зақымдауынан келетін шығындар ғимараттардың өзінің шығынынан кей жағдайларда бірнеше рет асып түседі. Жер сілкінісі мүмкін болатын аймақтарда ірі қалалар мен елді мекендер, гидротехникалық құрылыстар мен зиянды өнімдермен жұмыс істейтін өндіріс орындары, улы және жарылғыштық қаупі бар материалдар қоймалары орналасқан.Қатынас және инженерлік желілердің жер сілкінісі кезіндегі бұзылуы да біраз қауіп төндіреді. Ғимараттардың жаппай зақымдануы. Жаппай үрей,адамдардың көпшілігі аяғымен тұра алмай,құлайды.Жануарлар азан-қазан, сергелдеңге түседі.Кірпіш және ірі блокты үйлердің көпшілігінің қабырғалары ойылады, ішкі қабырғалары құлайды, ғимарратардың жеке бөліктері бүлініп қирайды.
Ағаштан салынған, темір бетонды және паенльді ғимараттарды түтін тартатын трубалар құлайды. Жалғанған трубалар ажырап кетеді, темір жол рельстері майысады.Сонымен бірге 10 см-ге жететіндей жарықтар пайда болады.Құздар құлап, көшкін жиіленеді.тегістік жерлерде – су басып кету, құм мен ылайдың салындылары жиі байқалады.Су бетінде үлкен толқындар пайда болады. . Ғимараттың жаппай қирап-бүлінуі.көптеген панельді, темір бетонды және ағаштан салынған ғимараттардың жеке бөліктері қирап құлайды.Көпір, бөгеттер едәуір зақымдалады.Темір жол рельстері мен жер астындағы трубалар майысып, ажырап кетеді.Жер бетінде 1 м-ге дейін жарық пайда болады.Өзен жағалауларында үлкен шөнінділер пайда болады.Көлдер мен каналдардағы су шайқалып төгіледі.Жаңадан көлдер пайда болуы мүмкін.

42.Құлаған,қираған ғимараттардың астында қалған адамның іс-әрекеті. Зілзала кезінде ғимараттарға ешбір кедергісіз жылдам шығу үшін дәліздерді, өтетін жерлерді, баспалдақ торларын, ішкі және сыртқы есік ойықтарын аса қажетсіз дүние мүлікпен ыбырсытпау керек. Сіздің әрекетіңіз:1.Егер жер сілкінісі басталса, онда жылдам үйден шығу керек және далада тұрғанда ғимараттардан алыс тұру керек. Егер үйде қалып қалсаңыз, онда үстелдің астына немесе кроваттың астына, бұрышқа немесе есіктің босағасында тұрағалу керек.Терезелерден алыс ұсталу керек. Себебі, терезенің шынылары жер сілкінісі кезінде адамға қауіпті. Жер сілкінісі кезінде лифтті қолдануға болмайды, өйткені лифт тоқтап қалуі мүмкін немесе құлап түсуі мүмкін.Сірінкілерді,зажигалкаларды, шамды қолдануға болмайды, газ жарылып қалса, өте қатты жарылыс болуы мүмкін.Подвалдар мен жер астында, тоннельдерде тығылмаңыз.Себебі, панельдер, перекрытиялар құлап шығатын жерді жауып тастауы мүмкін. Егер сіз далада келе жатып, жер сілкінісі басталса, онда сіз үйлерден, ғимараттардан алыс ұсталу керек.Олар кез келген уақытта құлау мүмкін.Есіңізде сақтаңыз:Бірінші жер сілкінісі болғаннан кейін тағы да сілкініс болуы мүмкін.

43. жер сілкінісінен кейінгі адамның іс-әрекеті.ЖЕРСІЛКІНІСІНЕН КЕЙІН:-сабырлылықты сақтаңыз, зардап шеккендергекөмектесіңіз;
-радиоқабылдағышты қосыңыз, жергілікті биліктің, азаматтық қорғаныс штабының нұсқауларын қадағалаңыз; - аса қажеттіліксіз телефонды ұстамаңыз;-зақымдалған ғимараттарға аса қажеттіліксіз кірмеңіз;- жарақаттанбау үшін мықты аяқ киім киіңіздер, құтқарушы және басқа шұғыл жұмыстарға қатысыңыздар. Мұқтаждарға алғашқы көмек көрсетіңіз. Жеңіл алынатын үйінділерге түскендерді босатыңыз.Абайболыңыз!Балалардың, науқастар мен қарттардың қауіпсіздігін қамтамасыз етіңіз. Оларды тыныштандырыңыз. Аса қажетсіз телефонды пайдаланбаңыз.Радиохабарды қосыңыз. Жергілікті билік, табиғи зілзала зардаптарын жою бойынша штабтың нұсқауларына бағыныңыз. Электр өткізгіштерде зақым келгенін тексеріңіз. Ақаулықты жойыңыз немесе пәтердегі электрді ажыратыңыз. Күшті жер сілкінісі кезінде қалада электрдің автоматты түрде ажыратылатындығын есте ұстаңыз. Газ және су құбырлары ақауларының бар-жоғын тексеріңіз.Ақаулықтардыжойыңыз немесе желілерді ажыратыңыз. Ашық отты пайдаланбаңыз. Баспалдақтан түсер кезде абай болып, оның беріктігіне көз жеткізіңіз. Қираған ғимараттарға жақындамаңыз, оған кірмеңіз. Қайталанбалы дүмпулерге дайын болыңыз, ол жер сілкінісінен кейін алғашқы 2-3 сағатта өте қауіпті. Ғимараттарға аса қажет болмаса кірмеңіз. Қайтадан мүмкін болатын дүмпулер туралы ойдан еш нәрсе айтпаңыз. Ресми ақпаратты ғана пайдаланыңыз.Егер де Сіз үйіндіде қалып қойсаңыз, қалыптасқан ахуалға байыппен бағалап, мүмкіндігінше өзіңізге өзіңіз медициналық көмек көрсетіңіз.Үйіндінің сыртындағы адамдармен байланыс орнатуға тырысыңыз(дауыспен,тоқылдатып).От жағуға болмайтынын, унитаздан су ішуге болатынын, ал құбырлар мен батареяны белгі беру мақсатында пайдалануға болатындығын есте ұстаңыз. Күшіңізді үнемдеңіз. Адам азықсыз жарты айдан аса уақыт өмір сүре алады.