Сел каупі неде

Сел-тау өзенінің өз арналарынан кенеттен көтеріліп,деңгецінің күрт өзгеруі және тау жыныстары бұзылуынан болатын қуатты ағын.Сел ұзақ нөсердің салдарынан, мұз бен қардың жылдам еруінен , моренді мұзды өзендердің бұзылуынан жер сілкінісінен адамдардың шаруашылық нәт.де пайда болады. Тасқындардың басқа түріне қарағанда сел әдеттегідей үздіксіз емес жекелеген толқындардың 10 м/с және одан да көп жылдамдықпен қозғалады. Іле, Жоңғар, Талас Алатауының жоталарыында сондай-ақ Қаратау ,Кетмен және Тарбағатай тауларындағы өзендер Қаз-дағы сел қаупі күшті аудандар болып табылады. Сел тасқыны кезінде халықтың өзін-өзі ұстауы мен іс-әрекетіне зілзаланың белгілерін дер кезінде анықтау мен белгілеуді және ол туралы хабарларды хабарлау ұйымдастыру үлкен әсер етеді. Сейсмикалық қауіпті аудандағы халық орман желектерін кесу , егіс жұмыстарын жүргізу, үй малын бағу жөніндегі нұсқауларды қатаң орындауға тиіс. Халыққа сел тасқынының жақындауы туралы хаб.лаған жағдайда сондай-ақ оның пайда болуының алғашқы белгілері білінген сәтте ғимараттан тез шығып бұл туралы төңіректегілерге ескертіп, қауіпсіз орынға бару керек. Өрт болмау үшін үйден шыққан кезде пешті сөндіріп, газ бұрандасын жауып, жарықты өшіріп, электр заттарын ажырату қажет. Егер уақыт болса қауіпті аймақтан малды айдап кеткен жөн. Халақ қауіпті аудандардан уақытша қауіпсіз орынға көшіріледі.Сел тасқынына тап болған адамға қолда бар барлық құралдармен көмек көрсету керек.мұндай құралдар құтқарушылар беретін таяқ арқан сырық шынжыр және т.с.с болуы мүмкін.Тасқын ішіндегі адамды оның шетіне біртіндеп жақындата отыра тасқынның бағыты бойынща шығару керек.Сел қаупі кезінде көшіуге қатысушы адамдар қауіпті жерлерден карттар мен балаларды,аурулармен өз бетншее жүре алмайтын адамдарды шығарады.Еңбекке кабілетті бүкіл халық тоғандарды нығайтуға,кедергілер туғызуға,ағызғыш каналдар қазуға міндетті.

Егер сел апатына елді мекен ушыраса ,онда іздеу –құтқару жумыстарына әзірлеген жоспар б\ша жумыс жургізетін артурлі куткару болімшелерінің айтарлықтай куштері мен куралдары тартылады

35 Сел,қар көшкіні қаупі кезінде адамдардың өзін өзі ұстауы

Сел-тау өзенінің өз арналарынан кенеттен көтеріліп,деңгецінің күрт өзгеруі және тау жыныстары бұзылуынан болатын қуатты ағын.Сел ұзақ нөсердің салдарынан, мұз бен қардың жылдам еруінен , моренді мұзды өзендердің бұзылуынан жер сілкінісінен адамдардың шаруашылық нәт.де пайда болады. Тасқындардың басқа түріне қарағанда сел әдеттегідей үздіксіз емес жекелеген толқындардың 10 м/с және одан да көп жылдамдықпен қозғалады. Іле, Жоңғар, Талас Алатауының жоталарыында сондай-ақ Қаратау ,Кетмен және Тарбағатай тауларындағы өзендер Қаз-дағы сел қаупі күшті аудандар болып табылады. Сел тасқыны кезінде халықтың өзін-өзі ұстауы мен іс-әрекетіне зілзаланың белгілерін дер кезінде анықтау мен белгілеуді және ол туралы хабарларды хабарлау ұйымдастыру үлкен әсер етеді. Сейсмикалық қауіпті аудандағы халық орман желектерін кесу , егіс жұмыстарын жүргізу, үй малын бағу жөніндегі нұсқауларды қатаң орындауға тиіс. Халыққа сел тасқынының жақындауы туралы хаб.лаған жағдайда сондай-ақ оның пайда болуының алғашқы белгілері білінген сәтте ғимараттан тез шығып бұл туралы төңіректегілерге ескертіп, қауіпсіз орынға бару керек. Өрт болмау үшін үйден шыққан кезде пешті сөндіріп, газ бұрандасын жауып, жарықты өшіріп, электр заттарын ажырату қажет. Егер уақыт болса қауіпті аймақтан малды айдап кеткен жөн. Халақ қауіпті аудандардан уақытша қауіпсіз орынға көшіріледі.Сел тасқынына тап болған адамға қолда бар барлық құралдармен көмек көрсету керек.мұндай құралдар құтқарушылар беретін таяқ арқан сырық шынжыр және т.с.с болуы мүмкін.Тасқын ішіндегі адамды оның шетіне біртіндеп жақындата отыра тасқынның бағыты бойынща шығару керек.Сел қаупі кезінде көшіуге қатысушы адамдар қауіпті жерлерден карттар мен балаларды,аурулармен өз бетншее жүре алмайтын адамдарды шығарады.Еңбекке кабілетті бүкіл халық тоғандарды нығайтуға,кедергілер туғызуға,ағызғыш каналдар қазуға міндетті.

Егер сел апатына елді мекен ушыраса ,онда іздеу –құтқару жумыстарына әзірлеген жоспар б\ша жумыс жургізетін артурлі куткару болімшелерінің айтарлықтай куштері мен куралдары тартылады.

Қар көшкіні бұл кар массасының тау беткейі б\ша томен карай жылдам лыксуы.

Қаз\да 95мың км²тау аумағы кар көшкігі каупіне ушырайды.

Қаз\да кар к. Калың кар көп жауатын ж\е колайлы геоморфологиялық ж\е топырактык ботаникалық жағдайлары бар Батыс Тянь-Шань,Алтай,Іле Алатауы мен Жоңғар Алатауының жоталарнда болып жатады.Кошкіндер құлама тау беткейімен кобнесе 20-60 градуспен кошкін кар жаңа жауған ж\е күн күрт жылыған кезде болады. Кошкін тауда жауын шашынның жиі болуынан ,циклондық құбылыс күшейетін анурыз-сауір айларнда кобрек болады.Сирек кайталанатын кошкінінің колемі 1млнтекше метрге ,қозғалысының ең үлкен жылдамдығы 100м\с дейін жетеді.Барлық кошкіндердің 50 пайызға жуығы жазыққа дейн жетіп халық пен шарушылық объектлерне тікелей кауіп тондіреді.Кошкіннің кедергіге корсететін кысымы 1 шаршы метр ушін бірнеше 100 тоннаға жетуі мумкін.

Тауда болған кез кеген адам кыскы кезеңдегі таудағы кауітерді,сактандыру шараларын білуге міндетті

Жай адамдар кошкіндерге кыстың суык мезгілінде тауда болса ғана тап болуы мумкін.Ал альпинистер мен тауға шығуды әдет кылған туристер жыл бойы әзір болуға тиіс.Тау әуескойларымен болатын барлық бакытсыз окиғалардың 25 пайызға жуығы кошкін еншісінде.ОЛ адетте бағытпен козғалыс уакытын дурыс таңдай алмаудан ,кошкін каупі бар беткейлерден ебедейсіз отуден ,кошкіннің п.б табиғаты туралы білмеуден ,атртіп бузудан болады.

Тауда болған кезде коршаған ортаға мукият карап кездескен жабай хайуаннаттардың мінезін зерделеген жөн,тау ешкілері кошкінінің ыктимал лыксуын алдын ала сезіп кауіпт іаймактан кетеді,сондай ак беткейдегі кар тозімділігін колда бар каупсіз әдістермен тексеру кажет.15 градусттан тік беткейлер аса кауіті болмағанымен кар к. Оданда жазығырак бетккейлерде лыксу окиғалары белгілі.Беткей тік болған сайын кошкн лыксу ыктималдығы арта туседі.Алайда 50градустан тігірек беткейлер каупті емес,кар жауған сайын шағын боліктермен сырғып тусіп отрады.Жағдай сатті аякталса, зардап шегушіге алғашкы медициналық көмек корсетледі ж\е ол каупсіз жерге апарылады.