Жер сілкінісінің сипаттамалары (ошақ,гипоцентр,эпицентр,толқындар).

Жер сілкінісі – геологиялық құбылыс. Олар – кез-келген жерде пайда болуы мүмкін. Жер сілкінісінің ошағы жер қойнауында қалыптасады.Геологиялық ортадағы жылжулар, бірігулер, жарылулар,ортаюлар секілді тез өзгерістер жер сілкінісінің пайда болу себебіне жатады.Әрбір жер сілкінісі кезінде осы жарылыс нәтижесінде жер қойнауында жинақталған энергияның бір бөлігі сыртқа шығарылады.Жер бетінің шайқалуы сейсмикалық толқындардың нәтижесінде болады.Осындай толқындар көлемді(жер денесіне таралады) және үстінгі беттегі (жердің үстіңгі қабатын қамтитын) секілді 2 түрлі болады.Көлемді толқындар жердің үстіңгі қабатындағы толқындарға қарағанда шапшаң жүреді және де жер сілкінісінің болғандығын хабарлайтындай бақылау нүктесінде алғашқы серпіліс байқалады.Жердің үстіңгі қабатындағы толқындар бірнеше секунд кеш болады.Олар әдетте келесі қатты соққыны әкеледі.
Сейсмикалық энергияны бөліп шығаратын жер аймағы жер сілкінісінің ошағы деп аталады.
Гипоцентр- алғашқы

сейсмикалық толқынның басталуы болған ошақтың негізгі нүктесі. Қазақстан аймағында жер қабатының сілкініс ошағының ең жоғарғы тереңдігі 50км аспайды.
Эпицентр – бұл гипоцентрдің тікелей үстіндегі жер қабатының негізгі нүктесі.
Жер сілкінісі жиі жағдайда жердің жоғарғы қабатындағы жарық-жарылыстармен қоса қабат жүреді.Сілкіну көлемінің шамасы (жер сілкінісінің үдемелілігі) ғимараттардың бүліну деңгейімен жер бетінің өзгеру сипатымен анықталады және балмен есептеледі. Магнитудалар мен балдық қатынастардың кестесі

Магнитуда 2 3 4 5 6 7 8
Балдар 1-2 3 4-5 6 7-8 9-10 11-12

45.ЖЕР СІЛКІНІСІНІҢ МАГНИТУДАСЫ ЖӘНЕ ҚАРҚЫНДЫЛЫҒЫ,ӨЛШЕМІ.Жер сілкінісін болжау өте қиын. Қазақстан Республикасының жер сілкінісінің жиілігін анықтау кезінде MSK- 64 12- баллды халықаралық шкала пайдаланылады. Ол төмендегі көрсеткіштермен сипатталады: 1 балл- мүлдем байқалмайтын жер сілкінісі;2 балл- дірілді жоғары қабаттағы кейбір адамдар ғана сезеді;3 балл- дүмпу аз ғана адмға білінеді, терезе дірілдеп, ілме шамдар теңселеді;4 балл- дүмпуді ғимарат ішіндегі адамдардың бәрін сезеді, ыдыс- аяқ сылдырлайды;5 балл- дүмпуді барлық адамдар сезеді;6 балл- діріл жүруге кедергі келтіреді, ғимарат теңселеді, сөрелерден ыдыс- аяқ құлайды, сылақтарда жарықшақ пайда болады;7 балл- адамдарды үрей билейді, жиһаз құлайды, блоктар, каркастар, панельдер арасындағы қиылыстар жарылады;8 балл- адамдар өзін- өзі әрең ұстайды, беткейдегі топырақта жарықшақ пайда болады, ғимараттар қатты зақымдалады, қабырғалар мен қоршаулар қирайды;9 балл- адамдар жүре алмайды, топырақ беті жарылады, ғимараттар жаппай зақымдалады;10 балл- ғимараттар толық қирайды;11 балл- апат;12 балл- жер бедерінің қатты өзгерісі.Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақсытан, Қызылорда, Маңғыстау облыстары мен Алматы қаласы сейсмоқауыпты аймақта орналасқан. Қазақстанның ас қауіпті сейсмоаймағы 450 мың шаршы км жерді алып жатыр. Жер сілкінісімен бірге өрт пайда болып, геологиялық ортаның экологиясы бұзылады. 1990 ж. 14- маусымда Шығыс Қазақстан облысындағы Зайсан ойысының шегінде жер сілкінісі болды. Рожкова мен Бақансу посел келерінде дүмпу жиілігі 8 балға жетті. Жер сілкінісі кезінде қауіпті орындардың қатарына ішкі және сыртқы қабырғалардың шыныланған ойықтары, соңғы қабаттағы шеткі бөлмелер, лифтілер, саты алаңы мен балкодар жатады. Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетінің «Төтенше жағдайларды ескерту және іс-әрекеттер бойынша халық пен мамандарды оқыту жүйесін құру жөніндегі шаралар туралы» 1993 ж. 30- қыркүйек № 969 Қаулысында сейсмоқауіпті аймақта орналасқан сейсможаттығу өткізу белгіленген. Ғимараттардың құрал-жабдықтардың зақымдауынан келетін шығындар ғимараттардың өзінің шығынынан кей жағдайларда бірнеше рет асып түседі.
1993 жылы 30 желтоқсанда Алматы облысында, негізгі орталығы Текелі қаласының аймағында жер сілкінісі болды.Жер сілкінісінің нәтижесінде сілкініс жағдайына қолайсыз аландарға – шайынды топырақ үстіне орналасқан, жер сілкінісіне төтеп бере алатындай мүмкіндіктері қарастырылып салынбаған саманнан тұрғызылған үйлер мен қоқыс пен құм арасқан бетонды құрылытар үлкен зақымдауға ұшырады.300-ден астам отбасы баспанасыз қалды. Мектептер мен мектепке дейінгі мекемелер, өзге де қоғамдық ғимараттар зақымдады.

46.Авариялық-химиялық қауіпті заттар тобын сипаттаңыз. Химиялық қауіпті авария кезіндегіхимиялық зақымдалу аймағыпайда болады. Ол ҚӘУЗ әрекеті нәтижесінде адамдар тіршілігі үшін қауіптілік деңгеімен сипатталады. Ол арға сырқатты ақуал тудырып тіпті қазаға ұшыратуы мүмкін. Химиялық зақымдау ошағы-ҚӘУЗ-дің зақымдағыш әсері таралатын шектегі алаң. Аварияның ықтимал салдарының көлемі белгілі бір деңгейдегі химиялық қауіпті обектілер үлгісіне ҚӘУЗ түрінде оның ерекшелігіне санына ж/е сақтау жағдайына аварияның ауа-райы жағдайы ж/е т.б сипатына байланысты. химиялық объектілердегі басты зақымдағыш факторы алмағы ондаған шақырымға созылатын аймақтың химиялық зақымдану болып табылады. Химиялық қауіпті объектілерді авариялардың қайталама факторы жарылыс тар мен өрттер болу мүмкін. Соғыс уақытында қарсылас жоқ ядролық қаруды қолдану кезде мыналар зақымдағыш факторға жатады:Соққы толқыны- негізгі зақымдағыш ісер факторы, жарылыс кіндігінен барлық жаққа дыбыс жылдамдығымен қозғалатын,қатты сығылған ауаның жиналған жері. Соққы толқын ғимаратты, техниканы,өндірістік қондырғыны, ғимарратты қиратады ж/е адамды зақымдайды.соққы толқынның зақымдағыш әсері шаршы см-ге кг -мен көрсетілетін оның төңірегіндегі артық қысым сипатталады.

Химиялық қауіпті авария кезіндегіхимиялық зақымдалу аймағыпайда болады. Ол ҚӘУЗ әрекеті нәтижесінде адамдар тіршілігі үшін қауіптілік деңгеімен сипатталады. КӘУЗ – бұл белгілі бір мөлшерде адамдарға , жануарлар мен өсімдіктер әлеміне зақымдағыштық әсер ете алатын химиялық құрамалар. 6 млн-нан астам химиялық құрамалар белгілі,оның ішінен бірнеше жүздеген КӘУЗ бізді қоршап тұр.

Оларға сырқатты ақуал тудырып тіпті қазаға ұшыратуы мүмкін. Қарсыластың осындай объектіге жасаған ядролық немесе қарапайым соққылары нәтижесінде табиғат апаттары немесе өндірістегі апаттар кезінде күшті әсер ететін улы заттардың төгілуі және онымен жергілікті жердің улануы, зақымдану мүмкін.

Ø Химиялық зақымдау ошағы-ҚӘУЗ-дің зақымдағыш әсері таралатын шектегі алаң. Аварияның ықтимал салдарының көлемі белгілі бір деңгейдегі химиялық қауіпті обектілер үлгісіне ҚӘУЗ түрінде оның ерекшелігіне санына ж/е сақтау жағдайына аварияның ауа-райы жағдайы ж/е т.б сипатына байланысты. химиялық объектілердегі басты зақымдағыш факторы алмағы ондаған шақырымға созылатын аймақтың химиялық зақымдану болып табылады. Химиялық қауіпті объектілерді авариялардың қайталама факторы жарылыс тар мен өрттер болу мүмкін. КӘУЗ қауіптілігі жағынан төмендегіше жіктеледі:1 класты – өте қауіпті ;

Ø 2 класты – жоғары қауіпті;

Ø 3 класты – орташа қауіпті;

Ø 4 класты – аз қауіпті. КӘУЗ ошақтарын медико – тактикалық жіктеу: Жіктелу негізіне КӘУЗ тұрақтылығы мен зақымдаушы әсерінің басталуы жатады:

Ø 1.тез әсер ететін тұрақсыз;

Ø 2.жай әсер ететін тұрақсыз;

Ø 3.тез әсер ететін тұрақты;

Ø 4.жай әсер ететін тұрақты;

Ø 5. жартылай тұрақты.

Ø Жұмыс қолданылған УЗ типін ескере отырып ұйымдастырылады және жүргізіледі,бұл кезде төмендегі ережелер басшылыққа алынады: -химиялық зақым ошағында жұмыс тыныс алу органдары мен терінің жамылғыш қабаттарын қорғаудың жеке құралдарымен жүргізілуі тиіс;

Ø -барлық зақымдаушыларды УЗ – дың одан әрі әсер етуінен қорғау керек,нашар киілген газтұмылдырықты жөндеу немесе қосалқыларын кию;

Ø -ең алдымен көмек балаларға, аяғы ауыр әйелдерге ,газтұмылдырығы жоқтарға және аралас зақымданғандарға көрсетіледі;

Ø -УЗ- зақымданғандарда жарақат болған кезде алғашқы мед. Жәрдем,ең алдымен УЗ әсеріне қарсы жүргізілуі тиіс,тек содан кейін жарақат бойынша жәрдем көрсетіледі;

Ø -химиялық зақым ошағындағы СД жұмысы оның командирі жетекшілігімен жүргізіледі;

Ø -химиялық зақым аудандарында қауіпсіздік техникасы ережелерін қатаң сақтау керек.

• Химиялық зақым аймағында қорғаныштың негізгі түрлері: Газтұмылдырық киіп, Жұмысты тоқтату Барлық паналарға тығылу

• Өндірістік процесті бұзбай Газтұмылдырықты киу

Соғыс уақытында қарсылас жоқ ядролық қаруды қолдану кезде мыналар зақымдағыш факторға жатады:Соққы толқыны- негізгі зақымдағыш ісер факторы, жарылыс кіндігінен барлық жаққа дыбыс жылдамдығымен қозғалатын,қатты сығылған ауаның жиналған жері. Соққы толқын ғимаратты, техниканы,өндірістік қондырғыны, ғимарратты қиратады ж/е адамды зақымдайды.соққы толқынның зақымдағыш әсері шаршы см-ге кг -мен көрсетілетін оның төңірегіндегі артық қысым сипатталады.ядролық қару – жаппай қырып – жою қаруы. Ядролық қарудың өзінен , оны жеткізетін құралдардан, сондай-ақ қарудың нысанаға дәл тиюін қамтамасыз ететін әр түрлі басқару құралдарынан тұрады. Ол – ядролық және термоядролық болып бөлінеді. Ядролық қару жаппай қырып – жою құралы ретінде қысқа мерзім ішінде әкімшілік орталықтарды, өнеркәсіп және әскери нысандарды, әскерлер тобын, флот күштерін талқандау, қоршаған ортаны радиоактивтік ластандыру, жаппай бүлдіру, суға батыру, т. б. мақсаттар үшін қолданылады.Ядролық қару адамдарға күшті моральдық және психологиялық әсер етеді. Оры қуаттылығы тротилдік эквивалентпен бағаланады. Қазірші заманғы бұл қарудың қуаты ондаған тротилден бірнеше ондаған млн тротилге дейін жетеді. Ядролық қарудың қуаты килотоннамен және мегатоннамен көрсетіледі. Бұл қаруды қарулы күштердің барлығы қолдана алады.

Ядролық қару қуаттылығы бойынша

1. Сратегиялық

2. Оперативті – тактикалық

3. Тактикалық

боып бөлінеді.
Ядролық қару жарылған кезде: екпінді толқын, жарықтық сәулелену, өтпелі радиация, радиоактивті зақымдану және электромагниттік импульс сияқты зақымданушы факторлар пайда болады.Жарылыс кезіндегі жарықтық сәулелену әр түрлі материалдарды балқытады, тұтандырады, түрін өзгертіп, көмірлендіреді. Жанды тіндер әр түрлі дәрежедегі күйікттерге ұшырайды. 1,4 км қашықтықта жасырынған адамдар жарықтық сәулеленуге ұшырайды. 3,5 км ауыр дәрежедегі, 3,8 км орташа дәрежедегі , 5 км дейін жеңіл дәрежедегі күйікке ұшырайды. 100 кт тротилдік эквивалентті ядролық жарық жер үстінде жарылған кезде жасырынатын жерден тыс орналасқан адамдар өлімге ұшырайды.

47. Химиялық зақымдалу ошағындағы адамдардың іс-әрекетіХимиялық қаруды қолдану мақсаттары:1.Уақытша қатардан шығару 2.Жою 3.Адамдарды тірі роботқа айналдыру 4.Өндірістік процестерді тоқтату үшін пайдалану. Химиялық қару – Ұрыстық қолданылуы құралдармен бірліктегі улағыш заттар . УЗ – өздерінің физика – химиялық қасиеттері мен жоғары биологиялық белсенділігі арқасында қару ретінде , адамдарды,өсімдіктер мен жануарлар әлемін қырып – жоюға қолданылуы мүмкін уға арналған химиялық құрамалардың арнайы тобы.Оларды жеткізу құралдары – снарядтар,бомбалар, ракеталар.1954 жылы химиялық қаруды қолдануға тыйым салынды.Бірақ АҚШ оны Вьетнамда қолдануды жалғастыра берді.Мысалы,қызғылт – сары газ құрамында диокайн бар, бұл – газ өсімдіктерді жою үшін,яғни дефолиант түрінде ойлап шығарылды.Бірақ оның кейін адам ағзасыда үлкен өзгерістер туғызатыны анықталды.Мысалы, Вьетнамдағы соғысқа қатысқан АҚШ – тың 200 мың солдатының 14%балалары неше түрлі кемтарлықпен дүниеге келсе , ал Вьетнамның жергілікті халқында шаш,тырнақ, тістің тым ерте түсуі, қартаю байқалады.

Қатерлі ісік, психоз, қан ауруымен ауыратын адамдар саны едәуір көбейді.Бұрын АҚШ химиялық қаруға тактикалық қару ретінде қараса, ал қазір стратегиялық қару ретінде қарайды.Химиялық қару барлық тіршілік йелеріне әсер етеді,ал материалдық құндылықтар сау қалады,оның көмегімен адамдарды қырып-жоюға немесе қатардан шығаруға болады.

Қарудың бұл түрі басқаларға қарағанда арзан дайындалады.Мысалы,улағыш заттар тактикалық қолданылуына байланысты өлім қатерін туғызатындар:зарин,зоман,В-газдар,иприт;қатардан уақытша шығаратын : ипкапостанттар (дене жағдайына әсер етеді),кереңдік, соқырлық , анафилактикалық шок; Тітіркендіргіш әрекеттік: аданет,хлориникрит болып бөлінеді. Химиялық ошақ дегеніміз – улағыш зөаттар әсеріне ұшыраған әр түрлі құрылыстар, азық – түлік және шикізат қорлары , су көздері , өсімдіктер мен жануарлар әлемі,тұрғын халқы бар аумақ,оның әсерінен адамдардың, жануарлар мен өсімдіктер әлемінің зақымдануы туындауы мүмкін.

Химиялық ошақтағы шығын бірнеше пайыздан 90 пайызға дейін болады.Бұл улағыш заттың қолдану тәсілі мен түріне ,халықтың орналасу тығыздығына ,химиялық оқ-дәрі тығыздығы,ауа райы, географиялық жағдайларға,халықтың қорғаныш құралдарымен қамтамасыз етілуімен және оны қолдану білігі ,шабуылдың кенеттен басталу факторына байланысты. Химиялық зақымдау ошағы - ҚӘУЗ-дің зақымдағыш әсері таралатын шектегі алаң.
Аварияның ықтимал салдарының көлемі белгілі бір деңгейде
химиялық қауіпті объктілердің үлгісіне, ҚӘУЗ түріне, оның ерек-шелігіне, санына және сақтау жағдайына, аварияның, ауа райы жағдайының және басқада факторлардың сипатына байланысты.
Химиялық қауіпті объектілердегі басты зақымдағыш факторы аумағы ондаған шақырымдарға дейін созылатын аймақтың химиялық зақымдануы болып табылады.
Химиялық қауіпті объектілердегі авариялардың қайталама факторы ретінде жарылыстар мен өрттер болуы мүмкін.

48. Қай өндіріс объектілерінде жиі-жиі өрттер мен жарылыстар болып тұрады. Олардың шығу себептерін ж/е зақымдағыш факторларын ата? Өндірістік авария- бұл өнеркәсіп орнында,көлікте ж/е басқа шаруашылықө объектілерінде жұмыстың кенеттен тоқтауын/се өндіріс процесінің бұзылуы.олар материалдық құндылықты зақымдауға н/се жоюға адамдардың жарақаттануына ж/е қаза болуына соқтырады. Өндірістік авариялар салдарының сипаты оның түрімен көлеміне кәсіпорынның болған кездегі жағдайымен ерекшелігіне байланысты. әдеттегідей,ірі авариялардың аса қауіпті салдары өрттер мен жарылыстар болып табылады,олардың нәтижесңнде өндірістік ж/е ғимараттық техникамен өондырғы қирайды,зақымдалады.өнеркәсіп орындары баллондары мен құбыр өткізгіштері , қазандықтар шахтадағы көмір шаңы мен газ,жихаз ж/е ағаш өңдеу комбинаттарындағы ағаш шаңымен лак бояу заттары жоғары қысымнан жиі жарылады. Авриялар кезіндегі өрт пен жарылыс,өз кезегінде,электр өткізгіші жақындауынан,газ құбырының қирауынан істеп тұрған от приборының жанып кетуінен осындай құбылыстарының қайталама себептері болуы мүмкін. Теміржол ж/е құбыр өткізу құбыры өртке бейім ж/е жарылғыш жүктерді тасуда үлкен жүктеме көтереді. Бір қатар жағдайда әсіресе мұнай,газ ж/е газ өнеркәсібі орындарында атм/ң газдану мұнай өнімінің улы сұйықтардың ж/е қатты әсер ететін улы заттардың төгілу авария туғызады. Автоимабиль,су ж/е әуе көлігінде авария болып тұрады,теміржолдағы апаттарда қауіпті. Ірі авария саны цех ғимараттарымен көлік тораптарының зақымдалу болып табылады. Мател құрылғыларының қатты ысуынан болған өрт кезіндегі цех жабынының құлауы ортақ сипат. Ғимараттың құрылыстың құлауы өздігінен болмайды атап айтөанда тар жерге адам жиналуы,өткен теміржол құрамаларының қатты дірілдеуі,жоғары қабаттарда жүктемелердің көп болуы. Бұл адам құрбандықтарына авариялық ғимараттарды бұзуға жаңа құрылыс үшін үлкен шығын жұмсауға алып келеді.өндірістік авария себептері-зілзала, құрылысты жобалау ж/е салу кезіндегі жіберілген акаулар,техникалық жүйенің мантажы кезіндегі қателер өндіріс технологиясының ғимаратта көлікті қондырғыны механизмді пайдалану тәртібіп бұзу мүмкін. Өндірістік авариялар сондай-ак еңбек ж/е технология тәртібіндегі төмендегі техника қауіпсіздігеін орындамау,бақылау өлшеу ж/е қорғаныс апаратурасымен шашар жабдықтау. Өрт сөндірудің озық жүйесін әсіресе өрт ж/е жарылыс қауіпі бар нысандардан нашар енгізу ғимараттар, құрылыс құодырғы ж/е т.б . тиісті қадағалау жоқ нәтижесінде болуы мүмкін. Жекеленген құрылысты тәртібін бұзуда аварияға алып келеді. Атап айтқанда цемент зауыттарында ғимараттарды пайдалану барысында жинақталған өндірістік шаңды өз уақытында өз уақытында тазаламғандықтан цехтардың құлаған оқығалары да байқалды. Құрылыстармен құрғыларды салу мен мантаждау кезіндеде авария болып тұрады олардың себебі әдеттегідей құрылысы нормаларымен жұмыс жүргізу жобаларын сақтамау,орындалған жұмыстың төменгі сапасы болып келеді. Қазіргі металл құрылғылары жеңіл орындалады. Сондықтан олар мантаж ақауларын мұқятсыз тасуға ж/е пайдалану тәртібіне өте сезімтал болып келеді. Адамның тікелей қызыметіне байланысты пайда болатын авриялардың үлес салмағы жоғары болып қалып отыр. Барған сайын адамдық фактор яғни өндіріс барысндағы адамның орны оның кәсібейлігі іске көз қарасы еңбек тәртібі 1-ші қойылуда. Әрбір нақты авария бірнеше себепке жиынтығын бір қатар қолайсыз факторлар үйлесімінің нәтижесі. Жобалау кезінде жіберілген қателіктер құрылыс ж/е мантаж кезіндегі қателіктермен ұштасып жаттады. Осының дұрыс пайдаоланбаумен қатерді күшейте түседі. Бұның арты аварияға алып келеді. Нысандардағы аварияға алып келетін адамддық фактрға өндіріс процесімен техника қауіпсіздігі тәртібінің бұзылу жатады. Кәсіпорындағы авариялардың ықтимал пайда болу себебңн зерттеу ж/е жұмысшылармен қызметшілер ж/е жақын тұратын халық үшін кәсіпорын туғызатын қауіпті жан жақты бағалау.

49. Өрттер мен жарылыстар кезінде адамдардың іс-әрекеті.Олардың болдырмау үшін қандай қауіпсіздік шаралары қолданылады?Өрт өндіріс орындарына қарағанда үйлерде жиі болады. Өрттің себебі барлық уақытта бірдей-ақ:-отты,оның барлық түрлерінде дұрыс пайдаланбау.- тұрмыста қолданылатын қыздыру приборларының бұзылуы:- электр сымдарын ж/е электр жүйесін пайдалануға өрт қауіпсіздігінің ережесін бұзу:-теледидардың радиоапатураның жануы:-пештің, оның құбырының дұрыс салынбауы ж/е бұзылғандығы:-балалардың отпен ойнауы. Темекіні абайсыз шегудің зардабына ерекше тоқталып кеткен жөн.Кейбір темекә шегетін адамдар сіріңкелерін,темекі тұқылын рұқсат етілмеген жерге тастау нітижесінед өрт пайда болады. Негізінен өшпей қалған темекінің тұқылынан шыққан өрт ең көп таралған өрттің түрі болып саналады. Синтетикалық заттардан жану ерекшеліктеріне тоқталсақ пластмассадан ж/е полимерден жасалған бұйымдардың құрылыс материалдардың өртке ұшырауы, оның зардабын бірнеше есе ұлғайады әрі адам өміріне үлкен қауіп-қатер туғызады. Өрт болу қаупін үй,ғимарат салғанда,әрқашанда ескеру қажет. Құрылыс материалдары жоғарғы тмпературада төзетіндей сенімді болғаны дұрыс. Өрт кезіндегі тәртіп: өрт уақытында өшірілуі-негізінен,өрт сөндірушілердің дер кезіндегі шақыруылуына көп байланысты.сол сияқты адамдар жанып жатқан ғимараттардан тез шығудың да маңызы зор. Осындай жағдайда келесі мәліметтер аса көніл адару қажет: Өрт туралы хабарлама беру:өртті байқаған сәтте ғимараттағы адамдарға тез хабар беру к/к, өрттің көлеміне жану қуатына қарамай өрт сөндірушілерді 101 телефоны арқылы хабардар еткен жөн. 1Өрт туралы телефонмен хабар бергенде келесі тәртіп орындалу к/к:- өрт туралы хабар беру.-өрт болып жатқан ғимарат нөмірін,қабатын,көше атын дұрыс айту к/к. – өртке қысқаша сипаттама беру к/к.- адамдарға қауіп төнгенін ауту к/к.- өрт машинасы қалай кіре алатындағы жайлы айту.2.Адамдарды құтқаруға әрекет жасау. Өрт сөндірушілерді шақырумен қатар оны сөндіруге әрекет ету қажет. Егер өрт ағаштан тұрғызылған ғимаратта баталса,онда өрттің орнына көлеміне қарамастан адамдарды жедел эвакуация жасау керек. Эвакуация кезінде сабыр сақтау к/к.бірінші кезекте балаларды құтқару к/к. Адамдар мансардың немесе жоғары қабаттан құтқару баспалдақты түтін басқан болса, онда сол маңайдағы терезені сындарып, таза ауаның кіруіне жол беру керек. Егер ішкі баспалдақ қрттеніп жатса, онда адамды саты қойылған терезе арқылы шығарады. Түтінде қалқып, тұншыққан адамдарды тапқаннан кейін,оған алдымен тыныс жүйелері арқылы уланбас үшін, ылғал шүбірекпен байлама жасап беру керек. Құтқару жұмыстары аяқталғаннан кейін толық тексеру керек. Адам қалып қалмады ма соны. 3. Заттар мен жан-жануарды эвакуация жасау: заттардың құрып кету қаупі тұрған кезде,оларды өрттен шығара бастауға адамдарды құтқарған соң кіріседі. Жан-жануарды құтқару кезінде топпен жасаған жөн. Өрттен шығарылған заттарды алыс жерге қойған жөн. 4.Өртті қшіру түрлері: сумен өшіру,көбікпен өшіру,габен өшіру,бумен өшіру.Өрт сөндіргіш құралы: -судың ағыны,шашыраған жіне бу түрін пайдаланатын;-химиялық ж/е ауа –механикалық көбіктер;-инерттік газдар;-ұнтақ құрғақ газдар. Сумен сөндіру: ең қарапайым әдіс. Өрттің жану шарттына байланысты суды бағытталған ағым,шашырату түрінде пайдалану.ал суды шашыратып себу бағытталған ағынан гөрі тиімдірек, себебі бұл ретте су үлкен ауқымды өшіре алады.Көбікпен сөндіру: тез тұтанатын сұйықтарды ток қуаты жүріп жатқан қондырғыдағы өртті умен сөндірмейді,себебі ток ұруы мүмкін. Яғни осы сәтте газ бен сұйық құрылған көбікті пайдаланады. Бұның өзі екі түрі бар:- химия көбігі.-ауалық-механикалық көбік.Газбен сөндіру: газбен сөндіру құралдарына өртті көмірқышқылмен ж/е галоидтелінген көмірсутегімен сөндіруді жатқызады. Көмірқышқыл галоидті кқмірсутегі адамға зиян келтірмейді. Өртті газбен сөндіруде мыналар қолданылады:-көмірқышқылының автоматты қондырғылары:- жылжымалы көмірқышқыл өртсөндіргіші:-қол өртсөндіргіші.Бумен сөндіру: өртті бумен сөндіру әдісі жанып жатқан заттарға отегінің келуін шектеу әдісі. Қолданатын құралдары:-су:- құм,құм майда болу керек.-киіз,киіз жанған затқа ауа жібермеу үшін, пайдаланылады. Жанған жерді тез жауып,от өшкенше ұстап тұру керек.өрт кезінде қауіпсіз ұстау ережелері: өрт жағдайында халықты іс-әрекет дайарлау мақсатында қоғамдық ғимараттағы өртті сөндіру бо/ша өртке қарсы жаттығуларды жүйелі өткізу,ғимраттың қосымша шыға берістеріне еркін баруды қамтамасыз ету қажет. Өрт пайда болған ж/е оны өшіру кезіндеұстамдылық,жағдайды жедел бағалау,қабілетін ұстап,дұрыс шешңм қабылдау қажет. Өзің абдырамай жүйкеңді жұқартпай,басқалардың үрейленуіне жол бермеген дұрыс. Өрт кезінде өрт сөндіру құралы бар болса,өрт сөндіргішті қолдану,ішкі өрт су құбырының аспа насоссын қосу,орамдарды босату,су ағысын отқа бағыттау,н/се оны су құбыры,құдық , өзен суының, құмының,көмегімен сөндіру. Шағын өрт ошағын тығыз жамылғылармен сөндіру қажет. Өртпен күресте ж/е зардап шегушілерді құтқаруда сіз үшін ауаның жоғарғы температурасының,шаңның,көміртетігі тотығы концентрациясының,ғимараттпен үйдің құлауының аса қауіпті екендігін есііңізде ұстаңыз. Өрттен сақтандыруға былайша қол жеткіземіз ол: -өрт нормаларымен ережелерін әзірлеі,енгізу ж/е бақалау;- жасалған объектілердің қрт қауіпсіздігін есекре отырып, құрастыру мен жобалауды енгізу; өртке қарсы құралдады жетілдіру ж/е әзірлікте ұстау;-өнеру*кәсіп ж/е ауылшарушылық кәсіпорын ұйымдарды тұрғын ж/е қоғамдық ғимараттарды техникалық өрт тексерістерінен тұрақты өткізу; -халық арасындағы техникалық өрт білімін насихаттау; Жарылыс-бұл қысқа уақыт аралығында шектеулі көлемде энергияның үлкен санының босауы. Ол қысымы өте жоғары қатты ысыған газдың пайда болуына алып келеді,аяқ асты кеңейген жағдайда қоршаған денеге соққылық механикалық әсер етеді. Жарылыс қатты ортада төңірегін бұзып,ұсақтайды,ауаның судың жойқын әсердегі ауалық н/се гидрарликалық соққы толқындарын құрайды.жарылу қауіпі бар объектілерге қорғаныс,мұнай өндіруші ж/е ұқсатушы,мұнай химия, газ,тоқыма,химия объектілері,нан өнімдерімен дәрі-дәрмек өнеркәсібі, жылдам тұтанатын ж/е жанатын сұйықтар,сұйытылатын газ қоймалары жатады. Кәсіпорында ауаның,бензиннің,табиғи газдың буынан қантж/е ағаш шаңынан жинақталуынан пайда болған ауа қоспасы жарылысты болдырмау үшін, 1-ші кезекте ықтимал от шығу көздерін жоюды ж/е кәсіпорындарды қорғауға бағытталған шараларды жүргізеді. Олардың негізгілері мыналар: -жарылыс кезінде ең жоғарғы қысымға тең жүктемені көтееруге қабілетті берік қоршауды,құрылғыларды жобалаау;-жарылу қауәпә бар аймақтарда оттегі құрамы қажетті жанудан аз болатын инертті ортаны, берік қағидалар мен жарылу өауіпі бар аймақты оқшауландыру.-жарылу қауіпі бар өндірісті жарылыс болған жағдайда қоршаған ортаға залал келмейтіндей жерлерге орналастыру;-жарылыс кезінде пайда болған қысымы шығару үшін арнайы сақтандырғыш клапандарын орнату;1989жылы 20мамаырда Алматы-2теміржол станциясында сұйық пропан құйылған цистернаның жырылысы кезінде 34адам қаза болып,100адам жарақат алды. 2000жылы республикада газды пайдалану бұзудан тұрғын үй секторында 35жарылыс болды бұдан 49адам зардап шегіп оның 9қаза болды. Жарылыс ж/е өрт қаупі бойынша барлық өнеркәсіп орындары 6категорияға: А,Б,В,Д,Г,Е. Әсіресе А категориясына жаттатын мұнай өңдейтін ж/е хим кәсіпорында,мұнай өнімдерінің қоймасы газ шаруашылығы ж/е т.б жатады. Көмір шаңың,ағаш ұнтағын.қант опасы даярлайтын ж/е тасымалдайтын цехтар,сондай-ак Б категориясына жататын өзгеде нысандармен ағаш кесуі,ағаш өңдеу,ұста,ағаш ыдыс өндірісі ж/е В категориясына жататын өзге нысапндарды қауіпті. Бүкіл құрылыс материалдары 3топқа бөлінеді: жанбайтын,қиын жанатын,жанатын.

50. Ядролық қару деген не,сипаттама беріңіз. Ядролық қару деп-жарылыс кезінде ядролық реацияның жүруінің нәтижесінде болатын ішкі ядролық қуатты пайдалануға негізделіп жасалған қару түрі. Ол барлық белгілі зақымдау құралының ішіндегі ең қуаттысы. Ядролық жарылыстың қуаттысы тротилдық эквивалентпен өлшенеді.тротилдңк эквивалент тоннамен (т),килотоннамен(кт),мегетоннамен(Мт) өлшенеді.ядролық жарылыс ауада жер су бетінде ж/е жер су астында болуы мүмкін. Оның толқындау факторына: Соққы толқын жарықты сәуле бөлу,өткір радиация,төңіректі радиоактивті ластау ж/е электрлік магниттік импульс жатады. Соққы толқын-ауаның бірден қысылысынан пайда болады ж/е дыбыс жылдамдығынан жоғары жылдамдықпен тарайды. Соққы толқынның пайда болу көзі жарылыстың ортасында өте жоғары қысымның пайда болуы. Соққы толқын өзінің жойқын күшіне байланысты жолындағылардың бәріне қирата талқандап өтеді. Соққы толқынның күші эпицентрінен қашықтаған сайын бәсеңдей береді.адамдар соққы толқынан тек арнайы панаханаларға,шұңқырларға т.с.с таса жерлерге жасырынып,сақталады. Жарықты сәуле бөлу-ядролық қарудың жарылысының әсерінен пайда болады.Оның құрамында ультракүлгін, инфрақызыл ж/е көрінетін сәулелер болады. Жарықты сәуле бөлу жарылыстың күшіне байланысты бірнеше секундка ғана созылады. Бұл сәулеленудің ішіндегі қауіптісі инфрақызыл сәулесі. Жарықты сәуле бөлу үлкен өрттердың пайда болуына әсер етеді,адамдар күйеді,көзді жандырып жибереді. Өткір радиация- гамма сәуленің ж/е нейтрондардың ағымы. Ядролық жарылыстың нәтижесінде оның айналасына жоғары көтеріліп бұлт құраған радиоактивті заттар жерге түсіп, айналаны,суды,ауаны радиоактивті заттармен ластайды. Радиоактивті заттар адамдарға екі жолмен әсер етеді: гамма-сәулелнің бета-бөлшектерімен бөлініп адамның ашық жеріне,терісіне қонады,екіншіден, олар адамның ішіне кетеді. Осыдан адамдар сәуле ауруна шалдығады. Егер теріге радиоактивті заттар көп қонса,адамдар радиоактивті күйік алуы мүмкін. Ішке түскен радиоактивті заттар қан арқылы адам бойына толқын тарайды. Радиоактивті заттардан арнайы панаханалар ғана сақтайды. Электрлік магниттік импульстар-жарылыстан кейін электрлік магниттік алаңның пайда болуына әсер етеді. Бұндай алаңның көлемі бірнеше мыңдаған шаршы кл аумақ болуы мүмкін,ол жарылыстың қуатына тікелей байланысты. электлік магниттік импульс үлкен антеналы өте сезімтал электрондық элементтерді күйдіріп жібереді,приборларды,конденсаторлардың ваккумды қондырғыларды ісен шығарады. Яғни бұл фактордың әсерінен байланыс аппараттары,электрондық есеп машиналары жарамсыз болып қалады. Радиацияға қарсы қорғаныс:алдымен халықты радиациялық қауіп жөнінде құлақтандыру к/к: ұжымдық ж/е жеке қорғаныс құралдарын пайдалану туралы хабардар ету к/к: радиоактивті заттармен ластанған аймақтың тұрғындарын өздерін қалай ұстау керектігін мүмкіншілігінше түсіндіру к/к: радиацияның деңгейін анықтаудың маңызы зор. Дозиметрлік бақылауды тұрақты жүргізу к/к: су мен тамақты радиоактивті ластануға зерттеу жасау к/к. Қорғану жолдары: ядролық қарудың ауа толқынның соққысынан тек осы күшті есептеп салынған баспана немесе панахана ғана сақтай алады. Жарық сәулеленуден кез келген жарық өткізбейтін бөгет қорғай алады: ағаштың көлеңкесі, аула үйдің тасасы. Жауын,тұман, қар оның әсерін азайтады. Жаз мезгілінде оның әсерінен өрт болу мүмкін.

51. Ядролық қарудың зақымдағыш факторларын ата.Ядролық зақымдау ошағы шартты түрде төрт шеңберлі аймаққа бөлінеді. Бірінші аймаққа (жарылыс кіндігіне жақын жердегі толық қираушылық) сырттқы шекараға 0,5 кг/см2 жоғарырақ артық қысым-мен соққы толқынының әсеріне үшыраған зақымдану ошағының аумағы жатады. Екінші аймақ (қатты қирау) 0,5 - 0,3 кг/см2 соққы толқынының артық қысымымен сипатталады. Бүл аймақта тас ғимараттар мен жертөбелер қатты қирап, ағаш ғимараттар толық қирауы мүмкін, үйінділер пайда болып, өрт шығуы да мүмкін. Панаханалардыңкөбісі сақталады, алайда кейбіреулерінің кіреберісі мен шығаберісін үйінді басып қалуы мүмкін. Панаханадағы адамдар зардапшекпейді. Үшінші аймақ (орташа қираулар) 0,3 - 0,2 кг/см2 соққы толқы-нының артық қысымымен, ғимараттар мен түрақжайлардың ішінара қирауымен сипатталады. Оларды жаппай өрт жайлауы мүмкін, (көптеген қорғаныс ғимараттар сақталынады, ал онда түрған адамдар зардап шекпейді. Қорғаныс ғимаратының сыртында қалған адамдардың бір бөлігі жарақат алып, жедел медициналықкөмекті қажет етеді.
Төртінші аймақ (болмашы қираулар) 0,2 - 0,1 кг/см2 толқын соққысының артық қысымымен сипатталады. Бүл аймақта ғимараттар мен тұрақ жайлардың қирауысирек. Жарықтың сәуле шығаруы - ядролық жарылыс кезінде пайда болатын сәуле энергиясының ағыны. Ядролық жарылыс жарқылдаған аумақтағы ауаның температурасы жарқылдау басында миллион градусқа дейін жетіп, аяғында бірнеше мың градусқа дейін тө-мендейді. Жарықтың сәуле шығаруы қас-қағым сәтте таралып, аз уақыт ғана әсер етеді.
Жарық сәулесі күндікінен әлде қайда күшті, ал жарылыс кезінде пайда болған ядролық шар жүздеген километрден көрінеді. Ядролық зақымдау ошағы шартты түрде төрт шеңберлі аймаққа бөлінеді. Бірінші аймаққа (жарылыс кіндігіне жақын жердегі толық қираушылық) сырттқы шекараға 0,5 кг/см2 жоғарырақ артық қысым-мен соққы толқынының әсеріне үшыраған зақымдану ошағының аумағы жатады. Екінші аймақ (қатты қирау) 0,5 - 0,3 кг/см2 соққы толқынының артық қысымымен сипатталады. Бүл аймақта тас ғимараттар мен жертөбелер қатты қирап, ағаш ғимараттар толық қирауы мүмкін, үйінділер пайда болып, өрт шығуы да мүмкін. Панаханалардыңкөбісі сақталады, алайда кейбіреулерінің кіреберісі мен шығаберісін үйінді басып қалуы мүмкін. Панаханадағы адамдар зардапшекпейді. Үшінші аймақ (орташа қираулар) 0,3 - 0,2 кг/см2 соққы толқы-нының артық қысымымен, ғимараттар мен түрақжайлардың ішінара қирауымен сипатталады. Оларды жаппай өрт жайлауы мүмкін, (көптеген қорғаныс ғимараттар сақталынады, ал онда түрған адамдар зардап шекпейді. Қорғаныс ғимаратының сыртында қалған адамдардың бір бөлігі жарақат алып, жедел медициналықкөмекті қажет етеді.
Төртінші аймақ (болмашы қираулар) 0,2 - 0,1 кг/см2 толқын соққысының артық қысымымен сипатталады. Бүл аймақта ғимараттар мен тұрақ жайлардың қирауысирек. Жарықтың сәуле шығаруы - ядролық жарылыс кезінде пайда болатын сәуле энергиясының ағыны. Ядролық жарылыс жарқылдаған аумақтағы ауаның температурасы жарқылдау басында миллион градусқа дейін жетіп, аяғында бірнеше мың градусқа дейін тө-мендейді. Жарықтың сәуле шығаруы қас-қағым сәтте таралып, аз уақыт ғана әсер етеді.
Жарық сәулесі күндікінен әлде қайда күшті, ал жарылыс кезінде пайда болған ядролық шар жүздеген километрден көрінеді.

52.Жарық сәулеленуінің зақымдағыш факторлары қандай? Жарық сәулесінің зақымдағыш әсері жарық серпінімен, яғни жарық сәулесі бағытына қарсы орналасқан үстінгі беттегі Ісм2 сәулелену кезінде өткен жарық энергиясының санымен сипатталады. Жарық серпінінің өлшем бірлігіне 1 кал/см2 алынады. 2-4 кал/см жарық серпіні кезінде қорғанбаған адамдарда бірінші дәрежедегі күйік, 4-7,5 кал/см2 кезінде екінші дәрежедегі күйік (бүршіктердің пайда болуы). 5-12 кал/см2 кезінде үшінші дәрежедегі күйік (тері жамылғыларының толық жансыздануы), 12 кал/см2 өнан жоғары болса, төртінші дәрежедегі күйік алады (тері жаппай жансызданып үлбірейді).
Жарық сәулесі жаппай өрт тудыруға қабілетті.
Жарық сәулесінің жиілігі ауа райына қатты тәуелді. Түман, жаңбыр мен қар оның әсерін қатты әлсіретеді, ал ашық қүрғақ ауа райы, керісінше, өрттердің шығуы мен күйік алуға қолайлы жағдай жасайды.
Өткіш радиация - ядролық жарылыс кезінде шығатын гамма сәулелер мен нейтрондар ағыны.
Р-нің зақымдаушы әрекеті адамдардың сәуле ауруын тудырады, зақымдаушы фактордың мәні гамма сәулелер мен нейтрондар тірі клеткалардың молекулаларын иондап, олардың қалыпты тіршілік қызметін бүзады. Мүның нәтижесінде адамдар сәуле ауруына шалдығады, көп доза алған адамдар мерт болады. үсті жабылған жыралар, блиндаждар, паналау ғимараттары және басқа қорғаныс қүрылыстары сондай-ақ қорғаныс киімдер Р-ның әсерін күрт әлсіретеді.
Жердің радиоактивтіластануы - ядролық жарылыс бүлттарынан радиоактивті заттардың түсуі нәтижесінде болады.
Жердің радиоактивті ластануының деңгейі жарылыстың түрі мен қуатына және ол жарылған сәттен бастап өткен уақытқа, жарылыс орталығының қашықтығына, ауа райына және жер бедеріне байланысты. Радиоактивті бүлттың ізі сызбалануы бойынша эллипсті еске түсіреді және зақымдалған алқапқа әр түрлі деңгейде жайылады. Сондықтан да (жиілігіне байланысты) зақымдалған алқапты қауіпті, күшті және баяу зақымдану аймағы деп бөлу қалыптасқан. Егер іздің көлбеу қиылысын алсақ, онда радиация деңгейі іздің сыртқы шек арасынан көтеріліп, оның кіндігінде ең жоғары деңгейіне жетеді.
Радиация деңгейі уақыттың өтуіне байланысты біртіндеп төмен-дейді.
Осылайша, егер радиация деңгейі жер бетіндегі ядролық жарылыстан кейін 100% алсақ, онда 2 сағаттан кейін екі есеге, үш сағаттан кейін төрт есеге, ал 5 сағаттан кейін он есеге азайады.
Радиоактивті заттармен зақымданған жөрде түрған адам әрдайым сыртқы сәулеге үшырауы немесе сәулө ауруына үшыратуы мүмкін радиоактивті заттардың организмге өту нәтижесінде зақым-дануы ықтимал.
Электрмагниттік импульс - ядролық жарылыстың зақымдаушы факторы, гамма сәулелердің қоршаған орта атомдарына тигізген әсері және электрондар ағыны мен оң иондардың түзілуінің нәтижесінде пайда болған электрлі және магнитті сәулелер. Э.И-тің әсер ету үзақтығы - бірнеше ондаған миллисекунд. Э.И байланыс аппараттарына, зиян келтіріп сыртқы желілерге қосылған электр қондырғыларының жүмысын бүзуы мүмкін. әсіресе жартылай өткізгіштерде, жүмыс істейтін радиоаппаратураларға әсері күшті. Э.И-тің әсерінен қорғану шараларын алдын-ала қарастыру қажет.
Адамға радиацияның әсері.
Адам сәулеленудің екі түріне - сыртқы және ішкі сәулеленуге үшырайды.
Сәулеленудің сыртқы көздеріне Галактика жүлдыздарының жарылысы мен күннің қатты сәуле шығару кезінде пайда болатын космостық сәулелену жатады. Космостық сәулелөну дозасы адамға әсер етеді. Теңіз деңгейінен биіктеген сайын ауаның, азонның қорғаныс қабаттары жүқара түседі, сондықтан да сәлелену жоғары.
Космостық иондаушы сәулелену табиғи радиациялық аумақты қүрайды, оған жердегі барлық тірі организмдер үшырайды.
Сәулеленудің жердегі көздері жер қойнауындағы, атмосфера-дағы, судағы және өсімдіктердегі радиоактивті заттар болып табылады.
Жер шарының көптеген аудандарында дозаның қуаты 4-12 мкр/сағ шегінде болады. Осы аудандарда түратын адамдардың жылдық дозасы 30-100 мбэр (0,03-0, Ібэр).
Табиғи көздерден адамның сыртқы сәулеленуі организмге азық-түлік тағамдары, су мен ауа өткен кезде болады. Балықты көп жейтін адамдар, бүғы етімен қоректенетін солтүстік аудандар түрғындары салыстырмалы түрде сәулеленудің жоғары дозасын алады, өйткені бүл тағамдарда радиоактивті заттардың мөлшері кө-бірек кездеседі.
АЭС-тегі авариялар кезіндөгі жергіліктегі жердегі радиациялыққауіп аймағы
Атом энергетикалық станцияларын пайдалану кезінде бір қатар елдерде жүзден астам авария болып, қоршаған ортаға радиоактивті заттар шығарылды. Радиоактивті заттардың ядролықөэнергетикалық реактордан тысқары шығу нәтижесінде адамдардың өмірі мен денсаулығы үшін қауіп төндіретін көтеріңкі радиациялық қауіп радиациялық авария деп аталады.
Радиоактивті заттардың таралу шекарасымен радиациялық авариялар былайша бөлінеді:
Шектеулі авариялар (радиациялық салдары бір ғимаратпен шектеледі, қызметкерлер сәулеге үшырауы мүмкін).
Жергілікті авариялар (радиациялық салдары АЭС аумағымен шектеледі).
Жалпы авариялар (радиациялық салдары АЭС шекарасына таралады).

53. Адам сәулелі ауруға қалайша ұшырайды? Электормагниттік сәулелер.Электромагнитті сәулелермен қоршаған орта мен жұмыс зоналарының ластануының қазіргі заманғы жағдайың; электромагнитті сәулелермен өлшеу бірліктері; адамдар мен қоршаған орта электромагниттік сәулелердің әсерлерінің ерекшеліктері мен қорғау әдістері. Иондалған сәулелердің көздерімен жұмыс істеу кезіндегі радиациялық қауіпсіздігімен қамтамасыз ету.Ашық түрдегі радиоактивті құралдармен жұмыс. Радиоактивті қалдықтарды жинау және жұлып тастау. Радиоактивті құралдарды тасымалдау қауіпсіздіктерінің негіздері. Радиациялық қауіпсіздік қызметтерінің міндеттері мен ұйымдастырылуы.Иондалған сәулелерден қорғау.Өзара әсер ету процестерінің әр түрлі түрлерінің қорғаныс материалдарымен сәулененуі. Қорғау материалдарының сипаттамалары. Радиацияларға қарсы қоғаулардың есептемелері. Ұжымдық және жеке қорғаулар құралдары. Радиоактивтілік туралы жалпы түсініктер. Радиоактивтілік және оларды өлшеу бірліктері. Радиоактивтілікті ашу тарихы. Радиоактивтілік туралы М. Кюри, П. Кюри және басқа да ғылымдағы ғалымдардың тигізген пайдалары. Табиғи және жасанды радиоактивтілік. Зарядталған бөлшектердің құралдармен өзара әсері. Гамма- және рентген сәулелерінің құралдармен өзара әсерлерлері.Иондалған сәулелердің дозиметриялары. Экспозициялық, эквиваленттілік дозалардың , қуаттылық дозаларының түсініктері. Радиоактивті көздердің белсенділіктері мен сәулелену дозаларының байланыстары. Оларды өлшеу бірліктері.Биологиялық объктілермен радиоактивті сәулелердің өзара әсері.Тірі организмдермен әр түрлі сәулелердің өзара әсер механизмдері. Соматикалық, соматика – стохастикалық және генетикалық әсерлерлер. Сыртқы және ішкі сәулелер, зақымдану дәрежелері, сәулелік аурулар, өлім дозалары. Радиациялық зақымдану кезіндегі клиникалық әсерлер. Сәулелік ауруларды тәуекел ету мен әр түрлі жағдайлардағы ажалдар. Сәулеленуден алынған дозалардың биологиялық әсерлерде болу деңгейлері. Жеке дозаларды анықтау. Тұрғындар мен кәсіпкерлер үшін жіберілген сәуленену дозалары жіберілген апаттық дозалар. Сәулеленулердің ашық және жабық көздерімен жұмыстарының ережелері.Радиациялық бақылаулардың әдістері мен құралдары.Иондалған сәулелерді өлшеу әдістері: иондық, люминесценттік, фотографиялық, химиялық. Қазіргі заманғы дозиметриялық аппаратура. Радиациялық бақылаулар үшін сынамаларды дайындау әдістері. Құралдардың жіктемелері. Қоршаған ортаның радиоактивті ластануларының көздері.Қоршаған ортаның ластануының табиғи және жасанды көздері. Мекемелермен ядролы-отындық циклдерінің ғаламдық радиоактивті ластануы. Ядролық құрлығыларды қалыпты пайдалану кезіндегі радиоактивті ластану. Радиациялық апаттар, персоналдар мен АЭС апаттық жағдайлар кезінде тұрғындарды радиациялық қауіпсіздіктерден қамтамасыз ету. Радиоактивті қалдықтар: білімі, оларды көму процестері. Радиоактивті ластанулардың дезактивациялары. Қазақстан республикасындағы радиоактивті жағдай: радиоактивті фондарды құрастыратын компоненттер, радиоактивті ластанулардың негізгі көздері, республика территориясындағы радиациялық қауіпсіздік проблемалары мен олрады шешу жолдары, республикалық экологиялық қызметтердің табиғатты қорғау іс - әрекетт ері.

54.Радиациялық қауіпті обекътілерде авария болғанда адамдардың іс-әрекеті. Радиациялық қауіпсіздіктердің құқықтық аспектілері.Тұрғындардың радиациялық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін, негізгі нормативті – құқықтық құжаттар. Радиациялық қауіпсіздік нормалары. Радиоактивтілік туралы жалпы түсініктер. Радиоактивтілік және оларды өлшеу бірліктері. Радиоактивтілікті ашу тарихы. Радиоактивтілік туралы М. Кюри, П. Кюри және басқа да ғылымдағы ғалымдардың тигізген пайдалары. Табиғи және жасанды радиоактивтілік. Зарядталған бөлшектердің құралдармен өзара әсері. Гамма- және рентген сәулелерінің құралдармен өзара әсерлерлері.

55. Химиялық қару деген не? Химиялық қару – Ұрыстық қолданылуы құралдармен бірліктегі улағыш заттар . УЗ – өздерінің физика – химиялық қасиеттері мен жоғары биологиялық белсенділігі арқасында қару ретінде , адамдарды,өсімдіктер мен жануарлар әлемін қырып – жоюға қолданылуы мүмкін уға арналған химиялық құрамалардың арнайы тобы. Оларды жеткізу құралдары – снарядтар,бомбалар, ракеталар.1954 жылы химиялық қаруды қолдануға тыйым салынды.Бірақ АҚШ оны Вьетнамда қолдануды жалғастыраберді.Мысалы,қызғылт – сары газ құрамында диокайн бар, бұл – газ өсімдіктерді жою үшін,яғни дефолиант түрінде ойлап шығарылды.Бірақ оның кейін адам ағзасыда үлкен өзгерістер туғызатыны анықталды.Мысалы,Вьетнамдағы соғысқа қатысқан АҚШ – тың 200 мың солдатының 14%балалары неше түрлі кемтарлықпен дүниеге келсе , ал Вьетнамның жергілікті халқында шаш,тырнақ, тістің тым ерте түсуі, қартаю байқалады. Қатерлі ісік, психоз, қан ауруымен ауыратын адамдар саны едәуір көбейді.Бұрын АҚШ химиялық қаруға тактикалық қару ретінде қараса, ал қазір стратегиялық қару ретінде қарайды.Химиялық қару барлық тіршілік йелеріне әсер етеді,ал материалдық құндылықтар сау қалады,оның көмегімен адамдарды қырып-жоюға немесе қатардан шығаруға болады. Қарудың бұл түрі басқаларға қарағанда арзан дайындалады.Мысалы,улағыш заттар тактикалық қолданылуына байланысты өлім қатерін туғызатындар:зарин,зоман,В-газдар,иприт;қатардан уақытша шығаратын : ипкапостанттар (дене жағдайына әсер етеді),кереңдік, соқырлық , анафилактикалық шок; Тітіркендіргіш әрекеттік: аданет,хлориникрит болып бөлінеді. Химиялық қаруды қолдану мақсаттары: 1.Уақытша қатардан шығару 2.Жою 3.Адамдарды тірі роботқа айналдыру. 4.Өндірістік процестерді тоқтату үшін пайдалану. Хим. Улану заттарын жеткізу үшінзымырандар,бомбалар,снарядтар ж/е т.с.с құралдар пайдаланылады.улану заттары адамдарды,жануарды,өсімдікті жояды қатты зақымдайды. Улау заттарының жіктелуі келесі белгілермен анықталады.1. Зақымданудың клиникалық зақымдау белгілері бойынша улану заттарын 6топқа бөлеміз: нервтік-салдықәсері (зарин,зоман,V типті заттар) тері жарасы әсері (иприт,люизит) жалпы улау әсері (синильдік қышқыл) тұншықтырғыш әсері (фосген,фифосген) психика әсері (ВZ),тітіркендіру әсері (адамсит,хлорпикрин)жатады. 2Улану заттарының сақталу қасиетіне байланысты олар 2топқа бөлеміз:сақталмайтындар (синильдік қышқыл), ұзақ сақталатындар(иприт, зоман) жатады. 3.Соңғы зақымдану нәтижесі бойынша:өлімге әкелетін, ж/е адамды уақытша естен айыру. 4.Әер ету уақыты бойынша: тез әсер ететіндер, жай әсер ететіндер; 5.Қолданылу ықтималулану заттары және фосфорорганикалық затар. 6.Басқалары жатады.

56. Уландырғыш заттардың ағзаға әсер етуіне байланысты топтарға жіктелуі. Олардан қорғану жолдары. Улағыш заттар (УЗ) хими