Дөрекі сабақты талшықтардың түрлері

Қарасора – ұзын жіңішке сабағы бар, бір жылдық өсімдік, қарасора тұқымдас өсімдіктерінен. Біздің дәірге дейін техникалық өсімдік ретінде белгілі болған.Қарасораны басында ем мақсатында қолданылса, кейіннен кендір жіп шығару үшін қолданылған. Қарасораның талшықтары иілгіш келеді.Ылғалды кезінде де өзінің беріктік қасиетін сақтайды. Кендір жіпті арқан, жіп, қолғап, шпагат, балық аулайтын ау және техникалық маталар үшін пайдаланылады.Қарасораның бірнеше түрлері бар.Қарасора Курск, Орлов, Брянск, Пенза, Чернигов, Сумск, Горьков облыстарында, Мордова АССР аудандарында егіліп өсіріледі. Қарасора сабағының ұзындығы 1,2 – 2,2 метр, жапырақтары орта көлемде. Өсімдіктердің өсіп өну және даму кезеңі 80 – 120 күн. Оңтүстік қарасора Краснодар, Ставрополь аймақтарында, Кабардино – Балкар АССР, Днепропетровск, Николайевск облыстарында егіліп өсіріледі. Сабақтың ұзындығы 2 – 3 метр және одан да жоғары болады. Өсімдіктердің өсіп өну және даму кезеңі 140 – 160 күн. Негізгі Оңтүстік қарасора сорттарына Днепропетровская – 4, Краснодарская – 35, Южная Павлоградская, ЮСО-1, ЮС-6, ЮС-9, Южная Черкаская жатады. Қарасораның егістік ауданы Индияда, Батыс Европада, Венгрияда, Болгарияда, Югославияда егіліп өсіріледі. Қарасора топырақтың ылғалдылығын және құнарлығын талап етеді, қаратопырақты жерде жақсы өседі. Батпақты, құмды жерлер егуге жарамсыз болады. Қарасораны бір егілген жерде екінші мәрте егуге болмайды. Негізгі тыңайтқыштарға органикалық және минералдық тыңайтқыштар жатады. Төртпар жапырақ пайда болғанша калий қажет етеді. Бүтін гүл деп гүлдегенге дейін азотты қажет етеді. Қарасораға өсу үшін фосфор қажет. Топырақтың температурасы 8-10 ⁰С болған кезде, қарасораны ерте мезгілде себеді. Егінді егін себу машиналарымен 1га жерге 80-120кг егеді. Қарасора жақсы күтімді талап етеді. Жаңбыр жауғаннан кейін топырақтың бетінде қабыршақ пайда болады, онытырмалау арқылы жояды. Арам шөптерді шабады. Қарасораға зиян келтіретіндердің бірі, ол қарасоралық бүрге. Оны химиялық гексахлорином жолымен жояды. Егін жақсы болу үшін қосымша топырақты тыңайтқышпен құнарландырады. Біріншіден, азоттық және фосфорлық тыңайтқыштармен құнарландырылады. Қарасораның ерекшелігі Қосүйлілігінде, біреуінде тек аналы, екіншісінде тек аталық гүл болатын өсімдік. Аталық гүлді иткендір деп, ал аналық гүлді аналық деп атайды. Гүлденудің соңында иткендірдің бойымен дамуы тоқтатылады. Сабағы солып, талшық жіптері беріктерін жоғалтады. Аналық бұл уақытта өсіп және дами береді. Талшық жіппен аналықтың дәнін алу үшін иткендірді бөлек жинайды, ол қиынға соғады. Қазіргі кезде селекциялық станцияларда бір үйлік қарасора өсіріп шығару үшін жұмыс істеуде. Қарасораны әр түрлі кезеңде жинайды. Биологиялық пісу кезеңінде тұқымдар толық піседі, ал талшықтары болса, қалындап қурайды. Ерте мезгілде көктей жинаған кезде – созылмалы, берік талшық алуға болады. Көктей жинаған өнімділікті әлде қайда жоғарылатады. Қарасораны әр түрлі түрде жинайды, оның сабақтарын кесіп, бір жерге баулап, оларды жерге тастайды. Байланған қарасораны кептіреді. Кептірілген, байланған қарасораларды астық бастырғышқа апарады.

Кендір – бір жылдық өсімдік, талшық жіп алу үшін өсіріледі. Талшықтары қалың, құрғақ, сынғыш, беріктігі жоғары, таза, өте жоғары ылғалданғыштық қасиеті бар өсімдік. Қант және басқа да азық-түлік тағамдары үшін қап дайындайды. Үнді және Пәкістан кендір жіп дайындап беруден 90 % - ын құрайды. Орта Азияда кендір жіп өсіру үшін селекциялық сорттарға жағдай жасалған. Кендірдің өнімі, кенепке қарағанда аса төмен. Ең бірінші өңделуі өте күрделі. Сол себептен кендірді біздің елде екпейді.

Кендір – кенап тұқымдастыдан, ұзын жұқа сабақты біржылдық шөптесін өсімдік (1 сурет). Техникалық мәдениет сияқты, ал біздің эрамызға дейін белгілі болған. Кендірді ең алдымен емдік мақсатта, ал содан соң түбір деп аталатын талшықты өндіру үшін қолданды.

Кендір талшығы үзілуге, иілгіштікке жоғары беріктілікті, тарауда жұқа талшықтарға майдалану қабілеттілігіне және ылғалды күйде өзінің қасиеттерін сақтауға ие.

Түбір арқандарды, арқан жіпті, өрт қолғаптарын, жіптерді, балық аулайтын аулар және техникалық маталарды дайындау үшін қолданылады. Кендірдің бірнеше түрлері бар. Кеңес одағында өнеркәсіптік мән орташа – орыстық және оңтүстік кендір.

Орташа – орыстық кендір Курск, Орловск, Брянск, Пензенск, Сумск, Черниговск, Горьковск аудандарда, Мордовск АССР-де, сонымен бірге ащдаған мөлшерде АССР-дің басқа аймақтарында өңделеді.

Сабақтың ұзындығы 1,2-2,2 м, жапырақтар орташа көлемді. Вегетациялық кезең 80-120 күн.

Оңтүстік кендір Краснодарск және Ставропольск аймақтарында, Кабардино - Балкарск АССР-де, УССР-дің Днепропетровск және Николаевск аудандарында өңделеді. Сабақтың ұзындығы 2-3 м және одан жоғары. Вегетациялық кезең 140-160 күн. Оңтүстік кендірдің негізгі сорттары: Днепровск – 4, Краснодарск – 35, Оңтүстік Павлоградск, ЮСО – 1 (бір ұялы), ЮС – 6 (екі ұялы), ЮС – 9 (екі ұялы), Оңтүстік, Черкаск және т.б. болып табылады.

Кендірдің көп егілетін аудандары Үндіде орналасқан. Батыс Еуропада кендірді. Польшада, Венгрияда, Болгарияда, Румынияда, Югославияда өңдейді.

Кендір топырақтың құнарлылығына және ондағы ылғалғы талапты, сондықтан да ол қара топырақта жақсы туылады. Ауыр саздар және құмды топырақтар оған жарамсыз. Кендіргі сол бір жерде егу ұсынылмайды. Кендірді себу үшін терең тоңып айдалған және тыңайтқыштарды қосумен егу алдындағы культиваторлау қажет. Негізгі тыңайтқыштар органикалық және минералды болып табылады. Өнімнің мезгілінен төрт жұп жапырақтың пайда болуына дейін калий қажет, ал бутанизациялаудың басынан кендірдің гүлденуіне дейін – азот қажет. Фосфор кендірге өсу кезеңінің барлық уақытында керек.

Жоғары өнімділікті алу үшін тоңып айдауды, ал көктемде – тырмалауды жүргізеді, ал жаппай гүлдену кезінде ұрықтық бөліктерде ұрықтың өнімді жоғарылату үшін – екі және үшсатылы тозаңдатуды жүргізу керек. Себу үшін ұрықтар жақсы өзгішті және ластанбауы керек. Кендірді ерте уақытта себебі, топырақтың температурасы 8-10?С жеткенде. Егуді шашқышпен. Жүргізуді. Шашудың біртектілігі 1 га-ға 80-120 кг.

Кендір жақсы бетінде тырмалаумен жойылатын қабыршақ пайда болады. Арам – шөптермен күрес қопсыту және шабу жолымен жүреді. Кендірдің зиянкестері арасында кең таралғаны кендірді бит, оны химиялық өңдеу гексахлоринмен жояды. Өнімді жоғарылату мақсатында топыраққа қоректіндіргіш түрінде тыңайтқышты ендіреді. Бірінші және екінші қоректендіруді азотты және фосфорлы тыңайтқыштармен жүргізеді.

Кендірдің ерекшелігі оның екіүйлігі болып табылады – аталық және аналық гүлдер жеке өсімдіктерде дамиды. Аталық гүлді өсімдіктерді кендір, ал аналық гүлдегі – матерка деп атайды. Гүлденудің соңында кендірдің және дамуы тоқталады, сабақ кебеді, талшық эластикалығын және беріктігін жоғалтады. Осы уақытта матерка өсуін және дамуын жалғастырады. Қазіргі уақытта селекциялық жұмыс істеп жатыр.

Кендірді әртүрлі мерзімде жинайды. Биологиялық пісу дәрежесінде ұрықтар толығымен жетіледі, ал талшық жуан, бұтақталған болады. Ерте уақытта жинауда – жасылдануға жинау (кендірдің гүлденуінен кейін) – иілгіш, эластикалық, беріктілігі жеткілікті талшықта алады.

Жасылдануда жинау еңбек өнімділігін айтарлықтай жоғарылатуға мүмкіндік жинайды, оларды сабақтарын кеседі, порцияларға комплектілейді және жерге тастайды. Кейбір дестелегіштерде баутоқу аппараттары бар. Тоқылған баулар кептіру үшін конуста орнатады. Кептірілген баулар тоққа жібереді және балғалауда майдалайды.

1 – сурет. Кендір: а – аталық өсімдіктің жоғары бөлігі (кендір); б – аталық гүл; в – аналық гүл (матерка); г – аналық өсімдіктің жоғары бөлігі.

Кенап – біржылдық зығырлы өсімдік, сабақ тамырында жататын талшықты алу үшін өсіреді, тропикалық және субтропикалық климатты аудандарда өседі. СССР-де кенапты Өзбекстандық және Тәжікстандық ССР-де өндіреді. Кенап сонымен бірге Үндістан, Иранда, Ява аралында және Африкада өсіріледі. Өсімдіктің биіктігі 4-5 м, қалыңдығы – 5-20 мм дейін. Батпақты және құмды топырақты жерден басқа барлық әр жерде өседі. Күзде топырақта терең аударып және оған тыңайтқыштар енгізеді. Дәннің егу нормасы 20-35 кг 1 га жерге. Кенеп ылғалдылықты өте қажет етеді, сондықтан вегетациялық кезеңде 6-7 рет суғару қажет. Бірінші рет кенептің ұзындығы 10-15 см жеткен езде соңғы рет толық гүлденген кезде суғару қажет. Көптен көп таралған арам шөптің түрі – арамшырмауық, оны қолмен жұлып жояды. Ал егіннің жауы- егістік қандаласы. Жоғарғы сапалы талшық жіп алу үшін кенепті иехникалық пісу кезеңінде өндіреді. Піскеннен кейін сабақтарын кесу арқылы дәндерін алады. Кенепті егін оратын машинамен жинайды. Қазіргі кезеңде жиналған егістіктің негізгі бөлігін көк қабық кезінде өндіріледі. Кенептің сабақтары солу үшін 2-3 күнге егістік алаңдарында қалдырылады, кейіннен оны баулайды, бауды кептіреді. Кескеннен кейін кенептің сабақтарының ылғалдылығы өте жоғары болады. Сол себептен оның кебуі ұзақ созылады. Кенептің сабағының кебуі 20-30 күнге дейін. Осыған байланысты жаңадан кесілген сабақты өндіреді. Кенептің өнімі: 150-180 ц кепкен сабақ, 22-25 ц талшық.

Кенапты ауыр сазды және құмдыдан басқа әртүрлі топырақта өсіреді. Топырақты күзде терең аударады және тыңайтқыштарды ендіреді. Топырақтан ылғалдың жойылып, кетуін болдырмау үшін күзде аңыздықты тырмалайды. Көктемгі культиваторлеуде минералды тыңайтқыштарды салады. Ұрықты егуден бұрын дәрілейді. Егуді ені қатараралық 60 м сепкіштермен жүргізеді. Ұрықты себудің нормасы 1га-ға 20-35 кг талшықты егулер үшін және ұрықты үшін 1га-ға 12-15 кг.

Кенаптың шығуы топырақтың температурасы 12-14?С шығады және әлсіз суыққа шыдамайды. Кенап ылғалды қажет етеді, сондықтан да суарудың вегетациялық мергілі 6-7 рет жүргізеді: бірінші – кенап 10-15см биіктікке жеткенде, соңғы – толық гүлдену кезеңінде.

Кенап арамшөбінің таралуы арамшырмауық болып табылады, оны қолмен жинайды және жояды, ал зиянкес өрістік қандала. Кенап саңылаулы ауруларға тез ұшырайды.

Жоғары сапалы талшықта алу үшін кенапты жинауды техникалық пісу кезеңінде жүргізеді, демек қорабиалардың жаппай шығуында, ал ұрықты алу үшін сабақты пісуден кейін кеседі, үш қорабша 75%-те. Кенапты жинау дестелегішпен болады.

Қазіргі уақытта егіннің негізгі бөлігін жинаудан кейін жасыл зығырғы өңдейді. Ұрықты алу үшін пайдаланылған кенап сабақтарын өрісте 2-3 күнге қалдырады, содан соң бауға байлайды. Бауды кептіру үшін суслонға (конус) орнатады. Кенаптың теріс ерекшеліктерді кесуден кейін сабақта ылғалдың көп болуына және олардың жай кебуінен пайда болады. Кенап сабағының кебуі 20-30 күнге созылады. Бұл жаңа қырқылған сабақтардың зығырға қайта өңдеудің бір себебі болып табылады. Кенаптың өнімі құрғақ сабақтарда 150-180 ц, немесе 1га-ға 22-25 ц талшықта құрайды.

Джут – талшықта алу үшін культивацияланған жабысқан тұқымдасының бір жылдық өсімдігі.

Талшық дөрекі, құрғақ, сыңғыш, жоғары беріктілікке ие, таза, жоғарғы гигроскопиялы, қант және басқа азық-түлік үшін қаптарды дайындауда қолданылады.

2 – сурет. Джут: а - өсімдік; б – элементарлы талшық.

Джутты талшықтың 90% әлемдік азықты Үндістан және Пакістан береді. Оны Қытайда, Непалда, Бразилияда және басқа елдерде өсіреді.