Жазу үрдісіне немесе әріп элементтеріне талдау.

Графикалық дағдыларды үйрету барысында жазу үрдісінің заңдылықтарын негізделмегендіктен, әріп элементтеріне талдау жасау да осы заң бағынышты болады.

Ерте кезде, әріп элемнттін талдау жазу шрифтінің ерекшеліктерімен байланысты болатын. Бұлай жазу, тіпті үзіліссіз жазылатын әріптерді де элементке бөліп қарастырады. Мысалға, бәрібі.

Кіші әріп элемнеттері:

- түзу сызық; - жұмыс жолының төменгі сызығынан асатын сызық; - имегі бар сызық; - жоғары жағында имегі бар сызық; - л, м, я әріптерінің бастапқы элементі; - жоғыры және төменгі жағы имектелген сызық; - ж әрібінің ортаңғы элементі; - төменгі жұмыс жолынан шығатын имек; - жоғары жағынан шығатын имек сызық; - қысқа имек; - к әрібінің элементі; - жарты дөңгелекше; - дөңгелек; - и әрібінің жоғарғы элементі;

Үлкен әріптердің элементтері:

- түзу сызық; - оң жағына қарай имегі бар сызық; - сол жағына қарай имегі бар сызық; - жоғары және төменгі жағы дөңгелекшесі бар сызық; - Л, М, Я, А әріптерінің алғашқы элементі; - дөңгелек; - сол жағынан жартылай дөңгелекше; - Ж әрібінің ортаңғы элементі; - оң жағына қарай дөңгелекше; - Б,Г, П, Т, Р әріптердің жоғарғы элементі.

Әріпті бұлай бөлшекке бөлуді, мұғалім әріп элементіне талдау жасауда қолдануына болады.

Әліппе кезеңінде элементпен талдау балаға әріпті бейнелеуге көмектеседі. Бірақ, бұл кезде де әріпті жеке элементкебөлудің қажеті жоқ. Жазуды дұрыс қалыптастыру үшін жазу барысындағы қозғалысқа талдау жасау керек. Сонымен, әріпті элементтен талдау жасаудың ерекшеліктеріне неде екенін қарастырамыз. Ең алдымен, әріптің негізгі элементін бөліп ашу керек. Кез келген әріпті жазғанда бірінші өзімізге қарай жазу негізгі екенін айтамыз.

Осы қозғалыспен негізгі элемент – түзу сызық салынады.Келесі элементі жазу үшін жоғарыға қарай оңға көлбеу етіп жазамыз. Бұл қосатын элемент оның қызметі – екі элементті немесе екі әріпті қосу. Бұл қозғалысты жазу барысында жүзеге асыру ыңғайлы. Бұл элементтерді жазу үзіліссіз жүргізіледі. Бұл элементтерді и, ш ,п, т, р әріптерін көруге болады.

Негізгі элемент - өзіне қарай қозғалу - өз көлбеулікпен жазылады, қосатын элемент - өзінен қозғалу өте үлкен көлбеулікпен жазылады.

Әріпті негізгі немесе көмекшіэлементке бөлу де өзінен бастап жазу кейбір әріптерде сағат тіліне қарама – қарсы қайталанып жазылады.( э, з ) Бұл әріпті бөлу тек әріп формасын дұрыс жазу үшін емес, сонымен қатар біркелкі бағытты, паралель штрихты ритмиканы сақтауға көмектеседі.

Әріптің жазбаша түрінің кейбірі жазу заңдылығына сәйкес келмейді.

Өзімізге қарай төмен жазуды тік, ал өзімізден жоғары қарай сызуды – оңға қарай көлбеу етіп саламыз. Мәселен, б әріпті жазу заңдылықтарына сәйкес келмейтіндіктен, оны оған қарама – қарсы болғандықтан оқушылар көп қате жібереді.

Жазуға оқытудың алғашқы кезінен бастап – ақ мұғалім негізгі элементті - өзіне қарай көлбеу тік сызықты ажырата білуге үйрету керек. Бұл элементті оқушы тек негізгі элементі ретінде беріп әріптерде ғана емес ( п, и, т ), басқа кез – келген әріптен көре білуі тиіс. ( ш, я, в, р ). Әріпті бұлай элементтеп ажырату жазуды түсіне отырып игеруіне алып келеді.[14./42-45б./]

Әліппе кезеңінен кейін, әріпті қайталау үшін мынадай жаттығулар береді:

и|| и || и || н|| н || н ш

Ш

Ш

В || в || в || г | г | г | г | г | р || р || р || Бұл арқылы әріптің негізгі элементін ажыратуға көмектеседі. Осылайша әріпке талдау жасау маңызды орын алады. Бұл әдіс жазуға үйренудің барлық кезеңдерінде қолдануға тиіс. Бірақ бұл әдіс барлық әріптерге қолайлы емес. Әріп элементтеріне талдау жасау дәлірек немесе айқынырақ болуы мүмкін. Мәселен, имекшесі бар сызық ,шиек, дөңгелек, жартылай дөңгелект.б. элементтерден қосымша да негізгі элементті табуға болады. Бұл элементтерді әріпті жазғанда ғана көре аламыз.   Жазу барысында қозғалыс элементі суретін салуға сәйкес келе бермейді. Мәселен, дөңгелек элементі бар әріптер. Бұлардың негізгі элементі дөңгелек. Бірақ дөңгелек түгелмен тек о, ө, ю әріптерінде жазылады. Ал я, д, ф әріптері сөздің басында келсе дөңгелекше аяқталмай екінші элемент жазылады. Ф әріпін екі дөңгелекше бар. Бірақ, екінші дөңгелекше біріншісіне қарағанда тіпті басқаша жазылады ( біріншісі сағат тілімен, екіншісі сағат тіліне қарсы ). Екіншісі ортанғы элементке қосқанда ғана дөңгелекше болады. Бұл мысалдарды, яғни қозғалыс элементтеріне талдау және шрифт элементтеріне талдауды бір – біріне ұқсастығын байқау үшін береміз. Алайда, жазуға үйрету барысында екі жақты талдау да маңызды орын алады. Жазу үрдісіне талдау жүргізу әріптер арасындағы ұқсастықты, айырмашылықта, қозғалыс бағыты түсінуге мүмкіндік береді. Әріп элементтеріне талдау жасай отырып, элементтің оңайына күрделісіне қарап әріпті топқа бөлуге болады. Бұл генетикалық принципке сәйкес, оңайдан қиынға қарай жазуға негізделеді. Алғашқы жазуды мақсатымн альфавиттегі кіші немесе бос әріптер графикалық тұрғыдағы оңай – қиындығына , бір – бірене ұқсастығына, топ – топқа бөлінеді:

Ріптер тобы

Кіші әріптер:

І . и ш і п т н р у һ ү

ІІ. л м ь ы я

ІІІ. о а ю ф д б

ІV. с е ч ъ в

V. х ж ә з к

VI. й ғ ц щ ұ ң қ э ө

Бас әріптер:

І. И Ш Ц Щ Ч Ұ Ү Л М

ІІ. О Ө С З Х Е Э Ә

ІІІ. Ж У Н К Қ Ю Р В Ф

ІV. Г Ғ П Т Б

V. А Я Д Ы Ч [3./113-115б./]

1. Әріп құрамында тек негізгі немесе қосымша элементі бар, жазылуы оңай кіші и және ш әріптері. Олар сағат тіліне қарсы қозғалыспен жазылады. Бұл әріптерді жазу оңай болғанымен, оқыта бастағана айтарлықтай қате кетеді.

Кейбір оқушылар бұл әріпті жіңішке, басқа элементтерін қысыңқы етіп жазады.

Мұндай қателер әріптің әртүрлі жазылған үлгілерін салыстыру нәтижесінде жойылады.

Тақтаға үш и әріп жазылады:

Екеуі дұрыс емес, біреуі дұрыс.

Балалар үш үлгіге қарап дұрыс жазылған үлгіге көру керек. Осыдан кейін екі дұрыс емес жазылған әріптің қателерін түсіндіреді: « Сызықты жұмыс жолының төменгі сызығына жеткізіп дөңгелектесек – тік сызық болады, егер жұмыс жолының төменгі сызығынан жоғары дөңгелектесек – жалпақ болады». Оқушылар қорытындыға келіп, осы екі нүкте аралығында дөңгелету керектігін түсінеді.

2. элементтер арасындағы арақашықтық сақталмауы; Бұл қате дөңгелекшені төменгі жолға өте жақын қайырғанынан болады.Мұндай қателер сирек кездеседі. Сондықтан оқушылармен жеке жұмыс барысында қатені түзету жолдарын түсіндіруге болады.

3. әріпті жазуда элементтерді әр түрлі бағытта жазады

Бұл қатені жою үшін мынадай жаттығу беруге болады:

Үлкен И және Ш әріптері бір – біріне ұқсас келеді.

Мынадай қателер кетеді: а)

дұрыс бағытта жазылмаған. Бұл қатені жою үшін қозғалыстың бағытына талдау жасау керек – негізгі және қосымша элементтін, өзімізге қарай немесе өзімізден жазғанда бағыты қандай болу керектігін түсіндіру керек;

б) элементтер арасындағы қашықтықтың біркелкі емес;

Қатені түзету кезінде элементтер арасындағы қашықтықтың бірдей болу керектігін айту керек.

4. элементтер арасындағыорын қалдырылмаған: бұл қате дәл кіші ш немесе и әріптегідей болғандықтан, сол жолмен түзетіледі.

Мынадай әріптерде: п, Т, Р көбінесе ұқсас қателер кетеді.

Бұл қате әріптің негізгі немесе қосымша элемент талдау жасағанда жойылады.

Сонымен қатар мынадай жаттуғылар : соңғы элементі жазылмайды, те дөңгелектейтін жерге дейін жазылады.

Осыдан кейін оқушылар элементті сақтайды.

Мынадый жаттығулар да ------- :

Мұдай жаттығулар қатені түсінуге көмектеседі немесе әріпті дұрыс жазуды бекітеді.

Кіші р және п әріптерінде де ұқсас қателер кетеді:

Қатені қосатын элементті ----- ерте бас---дықтан болады.

Қатені түзеу үшін мұғалім тақтаға әріпті жазып көрсетеді.Оқушылар қайталайды.

Бір – біріне ұқсас қателер үлкен немесе кіші л мен м әріптерден кетеді.

Қатені түзеу үшін мынадай жаттығулар беріледі:

Кейде бұл әріптердің жоғарғы жағы дөңгелектеп жазады:

Оқушыларға жоғарғы жағы дөңгелетеу қажет емес екенін түсіндіру керек:

Үлкен немесе кіші Я, я әріптерінің жазуларында қате сирек кетеді.Тек, тез жазу кезінде егер я әріпі сөздің соңында келсе мынадай қателер кетер мүмкін:

Мұндай қате жіберген балаға өз қатесін өзіне табуды талап ету керек. Тақтаға мұғалім қате әріпті жазып, оны барлық оқушыға ----- қажет. Мұндай қате кімнен кетсе --- оны қалай түзету керектігін сұрау керек.

Келесі топтағы әріптер: у, ц, ч, щ, ш, - жазуда қиыедық тудыратын шиекті жазу.

Мұндай элементтерге терең талдау және арнайы жаттығулар жүргізу барысында қателер жойылады. Мұғалім у, ц, щ әріптерінде шиектің көлеміне назар аудартады. Кіші у әрпінде --- үлкен, ал ц әрпінде өте кішкетай.

Баланың назарын у әрпінің шиегі төменнен, ц әрпінің шиегі ілгекшегі бар сызықтан басталатының айту керек.

1 сыныпта мұғалім көрнекі түрде ілмекшелерден бастап шиекті жазуда көрсетеді:

ескертеті маңызды нәрсе, у әрпі сияқты шиек төменгі сызықта қиылысады.

У және ц әріптерін түсіндіргенде тақтаға негізгі элементтерінің “ ұқ- сасын ” берген жөн:

Бұл әріптің формасынан көрініс береді.

Кіші у, ц, щ әріптерінде ұқсас қателер кетеді:

- шиектің солға қарай ауытқып жазылуы;

- шиектің формасының дұрыс еместігі;

- шиектің көлемі және формасы дұрыс емес;

- шиекті жазуды дұрс бастамау.

Мұғалім тағы да дұрыс әріпті жазылған, әріпке талдау жасап көрсетеді:

Осылайша әріптерді топқа бөліп жұмыс жасау бір – біріне ұқсастықтарды

ғана емес, сонымен қатар жазу ерекшелігіндей айырмашылықты түсінуге үлесі зор.

Үлкен Ч әріпінің жазылуында кететін қателер үлкен Ш және И әріптерімен ұқсас келеді. Бұларды жазуда қозғалыс бағытына көбірек назар аудару керек.

Кіші ч әріпінен шапшан жазу барысында қателер кетуі мүмкін. Бастауыш мектеп оқушылары бұл әріпті жазғанда жоғарғы және төменгі бөліктер арасында прапорция сақтамауынан қателер кетеді. Әріптің қателеріне талдау жасау қатені түзеуге көмектеседі.

Бір – біріне ұқсас кіші а және д әріптерінен мынадай қателер кетуі мүмкін:

Әріпте үзіліс пайда болған. Оқушыларға бұл қатенің пайда болу себебін түсіндіру керек. Қаламсапты жоғары қарай жазғанда бастаған жерімізге тигізуіміз қажет.

Кіші д әріпінде сонымен қатар имектің дұрыс емес жазылуы кездеседі. Мұндай қателерді у әріпімен бірдей етіп қателерді түзетеміз.

Кіші б әріпін жазғанда тек 1 сыныпта ғана емес, 2 – 3 сыныптарда да көптеген қателер жібереді. Мынадай қателер кетеді:

1. жұмыс жолының жоғарғы сызығынан шығатын әріп бөлігінің бағыты бұзылған. Бұл қате оқушылардың жоғарғы жағына қарай жазатын жазуының үлкен көлбеулікпен жазуынан болады. Мұғалім оқушыларға б әріпі о әріпі сияқты біркелкі бағытпен жазылатындығын түсіндіру керек. Бұл қатені түзету үшін мынадай жаттығулар беріледі:

2. жоғарғы жақтағы қайыру кезде тік бұрыш жасаған. Мұғалім оқушының назарын бұрышты дөңгелектеу етіп қайыратындығын түсіндіреді.

3. әріпті бұрылыстан кейін қайрып жазған.

4. әріптің дөңгелекшесінің дұрыс емес жазылуынан жоғарғы бөлігі солға қарай көлбеулікпен жазылған. Бұл қате әдетте тез жазу барысында кетеді. Оқушыларға әріпті қай жерден бастап жазуды дұрыстап түсіндіру керек.

Кіші а, д, б әріптері алдынғы әріппен үзіліссіз төменгі жақтан байланысады. Үлкен және кіші О, о әріптерін жазғанда қате өте сирек кездеседі. Әріпті талдау барысында әріп формасының сопақша болыпкелуіне назар аударылады. Әсіресе 6 жасар баланың жазуында қате кетеді. Себебі, олар дөңгелекше жазғанда біркелкі жаза алмайды.[14./65-115б./,15./49-56б./]

Жартылай дөңгелекше әріптердің ішінде үлкен Е әріптерінде көп қате кетеді.

1. жартылай дөңгелекше жазғанда прапорцияның бұзылуы. Мұғалім оқушыларға жоғарғы дөңгелекше төменгі дөңгелекшеден кішірек болатындығын түсіндіру керек.

2. әріп біркелкі жазылған. Оқушыларға төменгі дөңгелекше үлкенірек болатындығын түсіндіреміз.

Кіші және үлкен С, с әріптерін жазу аса қиындық тудырмайды. Тек оқушы назарын әріптің басталуна аудару керек.

Кіші е әріпі жазу қатемен байланысты емес, себебі әріпті жазу заңдылықтарына сай сағат тіліне қарсы жазылады. Кейбір балалар әріптің имекшесін кішкентай етіп жазады. Бұл жағдайда мұғалім оқушымен жеке жұмыс жасайды.

Кіші ы әріпін жазғанда көбінесе прапорция бұзылады. Мынадай қателер кетуі мүмкін:

1. имектен кейінгі сызық жоғары қарай тік жазылған. Мұғалім дұрыс жазылған әріппен салыстырып көрсеткен жөн.

2. имек тіпті салынбаған. Бұл қатені түзеу үшін мұғалім тақтаға әріпті дұрыс жазып оқушылардың қатесімен салыстыру керек. Олардың қателері не себептен кеткенін айту міндетті.

3. екінші элемент бірінші элементке өте жақын жазылған. Бұл қате имектен кейін қосатын штрихты сол бағытпен жазғандықтан болады. Мұғалім оқушы назарын бұл қозғалысты іске асырғанда үлкен көлбеулікпен жазу керектігіне аударады.

4. дөңгелекшесі үлкен және өте кіші жазылған. Мұндай қателерді әдетте жеке оқушылар кетіреді. Сондықтан оқушымен жеке жұмыс жасау керек.

5. әріп өте тік немесе дөңгелектелініп жазылған. Бұл қатені түзеу и және ш әріптеріндегідей жүзеге асырылады.

Үлкен және кіші К, к әріптерінің өзіндік ерекшелігі бар. Кіші к әріпі бір үзіліспен жазылады.

Бұл әріпті жазғанда мынадай қателер кетуі мүмкін:

1. элементтер арасындағы арақашықтық сақталмаған.

2. соңғы элементі дұрыс жазылмаған. Бұл жағдайда г, р, п әріптер жазылуымен салыстыру қажет.

Үлкен және кіші ж әріптері бірдей жазылады. Айырмашылығы биіктігінде ғана. 1 – 2 сыныпта оң жақтағы жарты дөңгелекше үзіліспен, ал 3 сыныпта үзіліссіз жазу керек. Бұл әріптерден кететін қателерде бірдей болады:

Жартылай дөңгелекшемен ортанғы элемент арасында қашықтық дұрыс сақталмаған. Оқушыларға қосатын штрихтардың көлбеулігі бірдей болатындығын түсіндіру керек.

Үлкен В және З әріптері ұқсас келеді. Келесі әріптерімен үзіліссіз байланысады. В және З әріптерінен мынадай қателер кетуі мүмкін:

Бірінші элементтен екінші элементалыс орналасқан.

Жартылай дөңгелекше жазғанда прапорцияның бұзылуы. Мұғалім жоғарғы дөңгелекше кішкентай болатынын түсіндіреді.

Кіші з әріпі сағат тілінін бағытымен жазылады. Оқушы жартылай дөңгелекшенің төменгі жұмыс жолына жетпей аяқталып, ары қарай имек жазылатынын білу керек.

Мынадай қателері кетуі мүмкін: жартылай дөңгелекше төменгі сызыққа дейін жазылған.

Бұл қатені түзету үшін мұғалім з әріпі жиі кездесетін сөздер беруге болады: Жазира, жаз, жұлдыз т.б.

Кіші ф әріпі екі дөңгелекшеден тұрады. Бірақ олар әртүрлі бағытта жазылады. Келесі әріппен үзіліссіз байланысады. Мынадай қате жиі кездеседі: дөңгелекшелрдің көлемі әртүрлі және үзіліспен жазылған. Мұғалім дөңгелекшені жазу қай жерден басталатындығын көрсетеді.

Оқушылар кіші ф әріпімен талдау жұмыстарын жүргізгенмен, үлкен Ф әріпін жазу әсіресе 1 – 2 сынып үшін қиын. Қиындық дөңгелекшелерді жазудан туындайды. Дөңгелекше көлемі, прапорциясы бірдей берілген. Сонымен қатар ортаңғы элемент формасы өзгеше келеді. Мынадай қателер кетуі мүмкін: дөңгелекшелер көлемі бірдей емес;

жарты дөңгелкшесі біркелкі емес.

Жарты дөңгелекшенің жазылуын жақсарту үшін ең алдымен оқушыларға дөңгелекшені ажырата білуге, көлемін салыстыра білуге үйретеміз.

Үлкен Ф әріпінің ортаңғы элементі келесіәріптермен У, Г, Р әріптері сияқты байланысады. Бірақ бұл әріптерді жазуда өзіндік қиындықтар бар. Сондықтан У әріпін жазғанда оның ерекшелігіне тоқталу керек.

Мынадай қателер кетуі мүмкін:

бірінші элемент дұрыс емес жазылуы. Негізгі элементпен қосымша элементті бөліп көрсетудің маңызы зор.

Үлкен Д әріпінің формасы күрделі.

Мынадай қателер кетуі мүмкін: толық дәрежеде дөңгелек- телінбеген. Мұғалім Д әріпін жазғанда О әріпін жартылай жазады.

Үлкен Г, П, Т, Р әріпінің жоғарғы элементі оңнан солға қарай жазылады.

Мынадай қателеркетуі мүмкін:

жоғарғы элементі дұрыс емес жазылған;

төменге қарай жазылған элементтер дұрысемес жазылған;

элементтер арақашықтығы сақталмаған;

төменгі элементі дұрыс жазылмаған.

Әріптермен бұлайша талдау жұмыстарын жасау, жазу жұмысын жақсартуда маңызы зор. Кез – келген дағды жаттығу жасау барысында қалыптасады және бекейді. Ол үшін жаттығу оқушылардың жазу дағдысын одан әрі қатайта түсетіндей етіп ұйымдастыруы тиіс. [16./№5/,17./№7./,18./48-112б,-./,19./56-85./]

Жазу барысында қолды дәптерден алмай үзіліссіз жазу ең ыңғайлы тәсіл болып табылады. Бұл әдіс сөзе бірнеше әріптің ( 4 – 5 әріп )үзіліссіз жазылуы нәтижесінде іске асады.

Үзіліссіз жазу бұл жедел жазу үшін үлесі зор үзіліссіз жазуды ерте бастап үйреткен жон. Себебі, элементтен жазып үйренген оқушыға үзіліссіз жазу дағдысын үйрету қиынға соғады.

Әріпті жазбаша түрде жазғанда үзіліссіз байланысуы ескеріледі. Жазбаша түрде әріптердің басым көпшілігі үзіліссіз жазылуы, тек кейбір әріптер үзіліспен жазылады.

Қазақ алфавитіндегі әріптерді жазуда үзіліс жасау – жасалмауына қарай төменгі топтарға бөліп қарауға болады.