Дәріс Атмосфералық ауаның сапасын баскару және бакылау

Сабақтың мақсаты мен міндеттері: Студенттерге атмосфералық ауаның сапасын баскару және бакылауды және шектеулі рауалды концентрацияны орнатуды түсіндіру.

Жоспар:

6.1 Атмосфералық ауаның сапасын баскару және бакылау

6.2 Шектеулі рауалды концентрацияны орнату.

6.1 Атмосфералық ауаның сапасын баскару және бақылау

Табиғи ортаға толығымен өнеркэсіптік қалдықтарды жіберуден адам қазіргі уақытта бас тартуы мүмкін емес. Бірақ көп қоспалар адам, жануарлар жэне өсімдіктер организмдеріне, сондай-ақ, бүкіл биоценозга жағымсыз әрекет жасайды, осыған байланысты Осы қоспалардың табиғи ортаға соның ішінде атмосфераға түсуін сөзсіз шектеу қажет. Бұл жұмыстар өндіріс жағдайында технологиялық үрдістерді жетілдіру және шаң-газ тазарту жүйелерін өндіріске енгізу арқылы шешіледі.
Кейбір елдерде мемлекет аралығы деңгейінде (халықаралык
ұйымы терезесі сатысында) стандарттар жаслады, ал олар өте зиянды заттардың атмосфералык ауада, сондай-ақ, ластык көздерінде болуына шектеу жасауды қарайды. Мысалы, АҚШ-та ауада орташа жылда, сондай-ақ, сан бойынша жылына бір рет шектеулі рауалды концентрация (ПІРК) жасалган. Дүние жүзілік денсаулық ұйымдастыру комитетінің эксперті шектеулі деңгейдегі ластық магүлматын жарыкка шыгарды, немесе ауадагы орта шамадагы шектеулі эртүрлі қоспалардың жылдық
орташа шамасын, тэуліктік және мезгілдік шамалармен көрсетті. Мысалы, жылдық шектеулі күкірт тотыгының деңгейі 60 мкг/м болатынын аныктады.
Көміртегі тотыгы үшін мезгілдік көрсеткіш (8 сагат бойынша)
10 мкг/м3 болган, ол мынандай жагдайда болады: осы уақыт ішінде немесе осы уақытта, мерзімдік оныг мөлшері 40 мг/м3 аспауы тиіс. Өнеркәсіп орындарынан шыгатын ауадагы ластық заттардын мөлшері тексеріліп тұруга тиіс. Оның үшін салыстырмалы
коспалардың белгілі бірлігі болуы керек, ол жөнінен МемСт-тың
түсінігі бойынша ондай заттар атмосфераның кұрамында тұракты
20 түрде болмауы керек. Орнатылған норматив (белгілер) ретінде ауаның сапасы үшін шамамен қауіпсіз әрекет деңгейін (ШКӘД) және шамамен жіберілген концентрация (ШЖК) қолданады. ШКӘД жэне ШЖК үшін тәртіп бойынша уақытша жіберілген концентрацияның (УЖК) мағынасын қолданады. Ауа сапасының негізгі көрсеткіші ретінде біздің елде зиянды заттардың шектеулі рауалды концентрациясы қолданылады (LLIPK). 1971-жылы бірінші рет қоным тепкен жердің ауасынан 120 заттың
шектеулі рауалды концентрациясын бекітті және ол кейінірек бірнеше
рет толықтырылды. Экология тұрғысынан қараганда нақты заттың шектеулі рауалды концентрациясы (ШРК) орта фокторының (бір заттың, химиялык қосылыстардың) ең жогарғы шегі, ол одан эрі оның маңызы адамның экологиялық қуысының шекарасынан өтпейді. Ауа ортасынан зиянды косындыларды шыгаруды уақытша
бірден тоқтату мүмкін емес, ол шындық жагдай, соның үшін оның
ауадагы қосылыстарын нормалаганда оны бөледі немесе шектеулі
рауалды концентрацияны екі типке бөледі: жүмыс істейтін зонадагы (ШРКж.з.) жэне халық қоныс тепкен жердегі атмосфералық қосындылардың ең жоғарғы концентрациясы, ол бір орта уақытта алынган немесе адамның жасаған бүкіл өміріне ешкандай зиян келтірмейді, осымен бірге оган адамнан баска келешектегі уақытта
бүкіл қоршаган ортага да зияны тимейді. Жұмыс зонасындагы шектеулі рауалды концентрация (ШРКж.з.) дегеніміз, бұл әр күнге 8 сағаттық жүмыс (демалыс күнін есептеиегенде) немесе мұнан да ұзақ уақыт болуы мүмкін бірақ
аптасына бұл уақыт 41 сагаттан артық болмай, барлық жұмыс стажы
кезеңінде жүруі керек, сол жағдайда осы күнгі әдістермен зерттегенде жұмыс үрдіеінде немесе өмірінің алдыңгы мерзімдерінде оның ұрпақтарына дейін денсаулықтарында ешқандай ауру да болмайды және де оның денсаулыгының жағдайында ауытқу білінбейді. Жүмыс зонасы деп еден деңгейінен 2м биіктік кеңістікті немесе алаңды
айтады, бұл жер жұмыс істейтін адамдардың тұрақты немесе уақытша
болатын орны. Қоспалардың барлығын бөлек нормативке бөлу сиякты ШРК
бөлінуіне де карайды, ол төмендегіше болады: бір реттік максималды
(ШРКм.р.) және орташа тэуліктік (ШРКо.т.) және жұмыс зонасында ауаның барлық косындыларының концентрациясы максималды реттікпен гана салыстырылады, ал ол 30 минут ішінде анықталады. Арнайы әдебиеттерде жэне нормативтік күжаттарда ШРКж.з.
кәдімгідей ШРКш.р, салыстырылады, бұл айтарлықтай емес, себебі ШРКж.з. ол да максималды бір реттікке жатады, бірақ ол жұмыс 21 орындары үшін орнатылған. Осы себепті әдебиеттен пайдалана отырып кәдімгідей пайдаланатын ШРКж.з. символын ШРКм.р. осыган ұқсас тұрақты кұрылыс зонадагы атмосфералық ауаның
концентрациясына ұқсас немесесолай деп жобалауга болады. Ауаортасындагы қосындыларды бөлектеп нормалаудың кажеттілігі ол адамдардың зиянды заттарды кабылдау жагдайымен немесе сезімімен анықталады: Кәсіпорындарда жұмыс уакытында ластанган ауамен медициналық куэландырудан өткен дені сау адамдар, ал халык коныс
тепкен жерлерде тәулік бойына ер жеткен адамдарға, сондай-ак, балаларда, москал жэне ауру адамдарда дем алады. Сондыктан, ШКРж.з.>ШРКм.р., немесе шындығында ШРКж.з>ШРКа.а. Мысалы, күкірттің костотығы үшін ШРКж.м.=10 мг/м3, ал ШРКм.р.=0,5 мг/м3, метилмеркаптан үшін кезегіне қарай 0,8 жэне 9><10‘6мг/м тен болады. Көп жағдайларда студенттер және кәсіпорын жүмыскерлері
жүмыс барысында кателік жібереді, олардың ойы бойынша, олардың міндеттеріне ауадағы зиянды заттардың шектеулі рауалды концентрациясын гана тексеру кіреді. Бұл дұрыс емес: LLIPK (УШК)- уақытша шектеулі концентрация жіне шамамен кауіпсіз әрекет деңгейін (ШКӘД) Денсаулық министрінің органдарымен бекітілген,
олардың негізіне стандартталған зерттеулер және тексерулер альгаган және бұлар заң бойынша тексерулерге алынбайды. Санитарлык кызметкерлер шындығында ауадағы коспалардың бар немесе жок екенін және олардың нормативтік шамалардан ауыткуын ғана тексереді.

6.2Шектеулі рауалды концентрацияны орнату.Шектеулі рауалды концентрацияны анықтаудың екі эдісі бар: эксперименттік және есептік. Біріншісі ШРК-ның өзін орнату үшін колданылады, ал екінші көбінесе уакытша шектеулі концентрацияны (УШК) аныктау, пайдалану үшін қолданады. Жұмыс зонасындағы ауаның косындыларын эксперимент™ жолмен нормалау кәдімгідей үш топка жүргізіледі: уақытша шектеулі концентрация (УШК) немесе шамамен кауіпсіздік әрекет деңгейін (ШКӘД) негіздеу, ШРКж.з. маңызын негіздеу жэне ШРКж.з. на еңбек жагдайын тексеру аркылы түзету. Бірінші екі этап біртекті жануарлар тобымен (ак тышкандар, тышқандар) мен эксперименталдық жұмыс жүргізіледі немесе арнайы
камераларға кіргізіп зерттелетін затпен уландырады немесе олардың
карнына улы затты жібереді, монымен бірге олардың тері кабатына сол заттарды жағады. Тәжірибелік зерггеудін негізгі этапы - ең аз минималдық мөлшердегі концентрацияны орнату, бұл ескіэксперимент деп аталады, және төрт айга созылады. Ең аз мөлшердегі 22 концентрацияны арнайы медициналық тест жасаудың көмегімен
анықтайды. Осылармен бірге өлтіру концентрациясын немесе дозасын
дайындайды (ӨК50 жэне АД50), бұл жағдайда тэжірибеге алынған
жануарлардың 50% өлетіні байқалады осымен бірге бірқатар токсикометриялық сипаттамалар, бұған кіретін ингаляциондық уландыру коэфиценттері жасалады. Мұндай материалдар заттардың қауіптілік кластарын жэне алдын ала профилактикалық қоргану
шараларын жасау үшін қажет болады (1.2-кесте). Атмосфералық судың шектеулі рауалды концентрация (ШРК а.а.) рефлекторлық немесе организмді тітіркендіру әрекетінің мөлшерінің есебінен алынады. Осымен бірге бұл әдісте резорбтивтік (улы) эрекетімен де қолданады. Бұл жерде тәжірибе жүргізудің бірінші этапында арнайы қондыргыларда өз еркімен болатын коллектормен жүргізіледі, ал екінші этапта (улы әрекеттерді қолданып зерттеулер жүргізгенде) — тәжірибеге алынған жануарларға (ұзақ уақыт жағдайында төрт айдан кем емес) экспозиция қолданылады. Екінші кезеңде эдеттегідей үш зерттелетін концентрация сайланады, олардың қоспалары әртүрлі болады: бірінші- иіс мөлшері, бұл өте сезімтал адамдарға есептелген болады, екінші және үшіншілері мөлшерден 2-3 есе көп жэне аз болуы мүмкін.

1.2-кесте - Химиялык ластаушы заттардың кейбір таксикометриялық
сипаттамасынан кауіптілік класының тәуелділігі (Г.П. Беспамятников, Ю.А. Кротов бойынша)_________________________________________ Көрсеткіштер Қау іптілік кластары I п III і IV Өте кауіпті Жоғары
қауіптілік Біркелкі қауіптілікҚауіптілігіаз ШРК ж.о., мг/м3 <0,1 0,1-1,0 1-10 >10
Ө50 (денеге жіберу), мг/кг <15 15-150 150-5000 >5000 ©so (демалу), мг/л
<100 100-500 500-2500 >250 Ө50 (доза), мг/л <0,5 0,5-5 5-50 >50 Ингаляция коэффиценті <300 300-30 30-3 >3 23Бұл зерттеулердің медициналык аныктамалары бұл жерде қаралмайды. Осымен бірге ШРК-ның жылдам түрде аныктайтын жолдары да бар, оның негізіне бір лайық логарифмдік тәуелділіктерді алып эксперимент жасайды, оның типі «концентрация- уакыт» деп аталады. Тұрақты шама үшін әрекеттің тиімділігін алады. Уакытша шектеулі концентрацияны (УШК) анықтау есеп жолымен істеледі, олар регрессивтік талдауға негізделген. Мұнда кейбір жылдам аныкталатын заттардың токсикологиялық сипаттамасын УШК мағынасына өткізеді. Мұнда молекулярлық массаның (М) пайдаланады немесе рефлекторлық жэне резорбтивтік әрекеттер қолданылады. Мысалы, УШК жұмыс орнының концентрациясы төмендегі формуламен анықталады: IgYIUK ж.з= 0,91 Ig0K5O- 2,7 + Ig М (1.1) УШК ж.з=0,5 ӨК,00 (1.2) УШК ж .з=^ ӨД50 - 3,1 + LgM (1 -3) УШК ны УШК ж.з.-ны пайдаланып табуға да болады жэне де баска токсиметриялық заттарды алып та табуға болады. Мысалы,
IgyiHKM.K.=0,961g ШРКодор-0,5, мұнда ШРКОДор-заттың мөлшерлік
концентрациясы (мг/м3), иісті сезетін белгі. Басқа осыған ұқсас формула: ШРКм.а.=0,62 ШРК ж.о.—1,77. Осыған ұксас формулалар көп, көбінесе оларды пайдалану арқылы алынған ШРК эксперименталдық эдіспен қорытындыларга жақын келеді.

Оқытудың техникалық құралдары: интербелсенді тақта

Лекция оқудың тәртібі, оқыту әдістері мен түрлері: түсіндіру, баяндау, пікір алмасу, сұрақ-жауап

Бақылау сұрактары: (20 балға дейін)

1. Атмосфералық ауаның сапасын басқару және бақылауға жауап беретін қүзыретті органдар?

2. Жұмыс зонасындағы шектеулі рауалды концентрация дегеніміз не?

СӨЖ және ОБСӨЖ тапсырмалары (слайд):(30 балға дейін) Атмосферадағы көмірқышқыл газының рөлі. Озон қабатының бұзылуына әсер ететін факторлар. Қышқыл жаңбырлар.

Әдебиет:

Негізгі:

1. Полонский В.М. Охрана воздушного басссейна.-М., 2006.

2. Брюхань Ф. Промышленная экология.-М.: «Форум», 2013.

3. Воровьев В.И. Эколого-градостроительные основы расчёта приземных

концентраций газа.-М., 2006.

4. Брюхань Ф. Промышленная экология.-М.: «Форум», 2011.

5. Рекомендации по оформлению и содержанию проектов нормативно

предельно допустимых выбросов в атмосферу (ПДВ) для предприятия

Республики Казахстан. РНД 211.2.02.02-07. Алматы, 2007.

Қосымша:

1. Методическое пособие по расчету, нормированию и контролю выбросов

загрязняющих веществ в атмосферный воздух. НИИ Атмосфера.- Спб., 2005.

2. Пыле – и газоулавливающие устройства. Методические указания к

выпускной работе для студентов – бакалавров специальности 5В0717 -

Теплоэнергеника. - Алматы: АИЭС, 2010 - 44 с.