Тақырып-14. Өндірістік емес сфераны дамыту және халықты қорғаудың аймақтық астары

1. Әлеуметтік инфроққұрылымы салаларын басқарудың аймақтық органдары.

2. Тұрғындардың денсаулық жағдаы және интеллектуалды ресурстары.

3. Адамның даму индексінің аймақтық деңгейі мен оның динамикасы.

4. Халықты әлеуметтік қорғаудың аймақтық механизмдері.

5. Түрғындардың әртүрлі топтарын әлеуметтік қорғауда жергілікті басқару

органдарының қөұзіреті.

6. Аймақтың әлеуметтік саясаты.

Ақталған аймақтарының келешек дамуын анықтау кезінде әлеуметтік – экологиялық – экономикалық анализ жұмыс істеудің ұйлесімсіздігін ескеру керек. АӨК саласына маманданған аймақтарда (Қостанай, Ақмола, Солтүстік Қазақстан және басқа) болашақтағы даму өндірістің құрылымымен ауыл шаруашылық қызмет көрсету және оның өнімін қайта өңдеумен байланысты.

Бұл ауыл шаруашылық машине жасау сонымен қатау өндірісті дайындау, қайта жасау және ауыл шаруашылық өнімді өткізу кәсіпорыны. Шаруашықтың төменгі тиімділікті аймақтарында болашық дамудың сүйеніші және кіші және орта бизнес болуы керек.

Даму аймағының сценариі Қазақстанның барлық аймақтық жүйесін экономикалық әлеуеттің денгейінің ресурстық қамтамасыздандырудан, мамандандырудан және жұмыс істеудің тиімділігіне тәуелсіз, әлеметтік – экологиялық – экономикалық дәрежесі мына принцептік жағдайлармен сипатталады:

- Барлық аймақтарда тұрақты экономикалық өсу қажет;

- Экономикалық өсу ұтымды және тиімді табиғи қолданумен қамтамасыз етілуі керек;

- Экономикалық өсу қарқымы халықтың әл – ауқатын, тұрмыс жағдайын айтарлықтай денгейде қамтамасыз етуі керек;

- Іске асыру нұсқаларының кезкелген келешектегі сцинариін өндірістің (транспорттық, телекомуникатциялық, ақпараттық және т.б) нарықтық және әлеуметтік инфроқұрылымының дамуының мәнісі (значение) беріп тұруы керек;

- Тұрақты әлеуметтік – экономикалық дамудың аймақтық жүйесін күшейтілген табиғи қорғаныс әрекетімен қорғау керек.

Қарастырылып отырған аймақтық даму жүйесінің пессемистік, оптимистік және орталашаланған іске асыру нұсқалары болуы мүмкін.

Дамудың пессимистік нұсқасы құрылған шаруашылық құрылымының сақталуының, экономикалық өсімге ресурстық жақындауын жалғастыруға қамтамасыз етуін болжайды. Мұндай нұсқада іске асыру реті ірі жоба болуы мүмкін, бірақ негізінен кең көлемде ресурс болуы мүмкін, яғни транспорттық жүйе дамиды, экспортқа бағытталған шикі зат шығарушы саланың дамуы күшейеді, экономикалық өсім үлкен денгейде интенсивті табиғи ресурстарға тәуелді болады. Мұндай даму нұсқасы ұзық тереңдетілген аумақтық ұйлеспеуге, депресті аймақтардың сақталуына, аймақтық жүйенің тереңдетілген әлеуметтік – экологиялық – экономикалық үйлесімсіздігіне алып келуі мүмкін. Табиғи ресурстары таусылған аймақтарда шикі зат шығаруға маманданған саласын экономикалық ұстанымын жоғалтуға, содан кейін терең депресияға ұшырауына алып келуі мүмкін.

Дамудың оптимистік нұсқасы аймақтардың шаруашылық құрылымын жаңа технологиямен жабдықталуына, яғни жаңартылған қызмет сценариін болжайды. Бұндай сценариді экономикалық өсім шаруашылық құрылымының жақсаруымен айқындалады. Өндіріс дамуында табиғи шикі заттарды қайта өңдеумен қамтамасыз етіледі, ал ғылыми кеңдікті дайын өнімдерін үлесі біртіндікті дайын өнімдердің үлесі біртіндеп өсе бастайды. Республиканың экономикасы және шикі зат шығарушы аймақтар табиғи ресурстарды біртіндеп жарата бастайды.

Инвестициялық стратегияны қайта жасау кезінде әрбір аймақ келесі жағдайларды есепке алуы керек:

1) Ынғайлы инвестициялық жағдай экономикалық жеңілдіктер қолданумен ғана анықталмайды, сонымен инвестициялық ресурстардың еркін қимылы үшін бара-бар нарықтық жағдаймен құрылған институтты ортамен анықталады;

2) Арнайы заң базасының және кепілдік жүйесінің құрылмауынсыз, мемлекеттің араласпауысыз инвестиция тиімділінінің өсуі мүмкін емес. Тұрақсыз экономика жағдайында жоғары мүмкіндікті тәуекелдер мемлекет тарапынан жақсартылуы керек;

3) Аймақтық дамудың стартегиялық тапсырмасы ұтымды дамудың толыққанды инвестициялық қамтамасыз етілуінен және өндіріс күштердің орналасуы ішкі жинақ қордан қамтамасыз етілунен хабардар етуі керек;

Аймақтық дамудың инвестициялық старатегиясы инвестициялық ресурстардың аймақтық қаита реттеуін бөлу әдісінен, реттеуге бағытталған әлеуметтік– экономикалық дамуы өз базасымен өз аумағына сүйену әдісінен көшуін қарастыру керек.

Бюжетпен инвестициялық ресурстардың бөлінуі негізінде аймақтық саланың немесе қызмет сферасының, атапсыз жағдайлардың болуы керек.

Аумақтық инвестициялық стратегия ұйымдық институттық механизм жүйесіне ғана емес, сонымен қатар алға қойыған мақсаттарды іске асыруы үшін ішікі және сыртқы әлеуеттің әрекеттерінің мүмкіндіктеріне сүйенуі керек. Аймақтың инвестициялық стартегиясы аумақтардың құрылымын қайиа жасау дәредесімен де анықталады.

Әлемдік қолданыста екі инвестициялық стартегия белгілі.

Олар :

1) шабылушы

2) қайта құрушы

Дамудың пессимистік сценариі инвестициялық стартегияны іске мнадай нұсқасын, яғни инвестициялық ресурстардың ең жоғарғы ретте сақталыуын болжайды. Инвестициялық стартегия ондай нұсқасында көптеген аймақтар үшін (әсіресе депрессивті) қосымша инвестиция тартуға тек қойылған. Басқаша айтқанда, дамудың пессимистік сценариі инвестициялық стратегияның қайта құрылуының үлкен дәрежесіне сәйкес келеді.

Қайта құрылған инвестициялық стратегия ауылшаруашылықты өнеркәсіп саласына маманданған аймақтар үшін (Ақмола, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан облыстары) және инвестициялауға төмендегі ынталандырылған, сонымен қатар депрессивті аймақтар мен эколгиялық атапқа ұшыраған аудандар үшін лайық. (Жамбыл, жартылай Қызылорда облысы, бұрынғы Семей облысының аймағы). Инвестициялық активтің басты жағдайы мемлекеттің ұзақмерзімді салымының ынталандыруы болып табылады. Инвестициялық стратегияның берілген нұсқасын іске асыру, аймақта көлемді қолдауды талап етеді.

Аймақтардың дамуына бағытталған инвестициялық ресурстар бюджет құралдарының өсімі мен көбеюі мемлекеттік қаржыландыру жолымен ғана емес, сонымен қатар аймақтық өкілетті органдардың кепілдігімен қарызға құралдарды тартумен жанданады.

Қарызға құралдарды тарту нұсқасы муниципиалды облигацияларды шығарумен ұсынылады. Муниципиалды құнды қағаздар эмиссиясынан алынған құралдар инвестициялық жобаға емес, қаржылай өмірсүргіштік пен тиімділікке, бағытталуы керек. Бұл бағалы қағаздардың тек екінші эмиссиясы мақсаттық бағытпен іске асырылады. Мұндай муниципиалды облигацияларды шығару схемасы мемлекеттік кепілдікті ақтайды.

Жоғары қолданған мембюджеттік құралдар инвестициялық процесстерді мемлекеттік реттеу қызметтік жоғарылатады, сондықтан мемлекеттік іске асыру мен аймақтық даму әлеуетіне негізделеді.

Аймақтық дамудың оптимистік сценариі инвестициялық стратегияның шабуымен іске асырылуын болжайды.

Мұндай стратегия «ішкі» экономикалық өсіммен жаңа экономикалық модельге өтумен мінезделеді.

Шабуылшы инвестициялық стратегия Қазақстанның индустриялды дамыған аймақтарында (Қарағанды, Павлодар, Батыс Қаз. Обл.) яғни жоғарғы тиімділікті шаруашылықпен айналысатын аймақтарына тән. Бұл облыстарда айтарлықтай қаржылық және материалдық ресурстар, нарықтық инфроқұрылымның элементтері, кәсіпкерлік құрылыстары шоғырланған. Іске асырудың оптимистік нұсқасы инвестициялық стратегияның мынадай жағдайын көрсетеді, яғни инвестициялық ресурстарды қолдану шаруашылық қызметтердің экономикалық тиімділігіне бағытталуын көрсетеді. Басқаша айтқанда инвестициялық ағым жоғары кіріс пен төменгі тәуекелмен қамтамасыз ететін сфера мен аймаққа негізделеді. Нәтижесінде экономиканың аумақтық және салалық құрылымының шыңдануына алып келеді. Аймақтық инвестиция саясатының жаңа концепциясына сәйкес дамудың бұл нұсқасында мембюджеттік қайтарылмайтын құралдарға аймақтық даму мақсатына тікелей негізделмеген. Бұл жағдай жобаның тиімділігіне тәуелді болуы мүмкін. Мемлекеттік құралдардың салымы көбейген жағдайда аймақтың экономикалық инвестициялауы тікелей қатысу формасында болуы мүмкін.

Инвестициялық стратегияның орталандырылған нұсқасы жоғарыда аталған нұсқаларда құрамдастыруды болжайды.

Инвестициялық стратегияның қайта құрылымын қолдану шикізатқа бағытталған аймақтар үшін көбірек мақсатқа негізделген (Маңғыстау, Атырау, Батыс Қаз., Ақтөбе обл). Бұл аймақтарда кепілдік құқықты тиімді қолдану есебінен қосымша құралдар алуы мүмкін.

Экспорттан түскен кірістің үлкен бөлігі инвестициялауға емес, баға өсімін конпенсациялауға, басқа аймақтарға қрағанда жалақыны көтеру, әлеуметтік жеңілдіктерге қол жеткізуге бағытталған. Шикізатқа бағытталған аймақтарда өндіріс ақпараттарының ескеруі жылдам болады.

Берілген нұсқа қаржылық инвестицияның мембюджет құралдары есебінен сақталуын қарастырады. Дамудың бұл сценариі аймақтық кәсіпкерліктің көлемді қолдауын талап етеді.

Инвестициялық стратегияның қайта құрылымдық нұсқасы прогрессивті құрылымның алға жылжуын және технологиялық білімдендіруді қамтамасыз ете алады.

Бірінші кезеңде (2010 ж дейін) аймақтық инвестициялық стратегияның тактикалық мәселесі ішкі инвестициялық әлуетті игеру және өз ресурсы есебіне облыс экономикасының дамуын қамтамасыз ету мақсатында қолдану. Бұл мәселе мыналардың есебінен шешіледі: өндірісті көтеру және өндіру, амортизациялық саясаттың іске асуы, потенциялды ұлттық инвестор ретінде жеке кәсіпкерлікке әлемдік қолдау көрсетілуі, қаржымен капитал жинағы қамтамасыз етуші бөліктік сектордың дамуы.

Екінші кезеңде (2015 ж дейін) басты мәселе рационалды структурамен қамтамасыз етіліп тартылған инвестицияның реструктуризациялық стратегиядағы бұл кезеңнің басты реализация құралы мемлекеттік және аймақтық реттеу тәсілімен қатар тұрады.

Үшінші кезеңде (2020 ж дейін) ең басты мәселе – жаңа технология негізінде аймақтық дамудағы инвестицияның сапалы өсуі болып табылады. Оған территория аймағында жаңа жоғары технологиялық, ғылым саласы мен өндіріс тің пайда болуы және өсуі жатады.

Жалпы республикалық масштабта тек үшінші кезеңде ғана аймақтық писиметрияны жеңу және территорияның әлеуметтік – экономикалық даму деңгейін теңдестіру мәселесі шешіледі.

Территорияның әлеуметтік – экономикалық дамуындағы инвестициялық ресурстарды тарту және қолдану бойынша аймақтық билік органдарының амалына негізделген жобада орналасса, таңдаулы инвестициялық стратегияның кез келгенінің реализациясы жетістікке жете алады. Бұндай жоба және тактика мәселе топтарының құрамы мыналардан тұру керек:

Бірінші топ – Стратегия таңдау. Бұл топта аймақтық жүйе дамуындағы сценарлы құрастырымға сәйкес, инвестициялық стратегия таңдау іске асады. Стратегия шабуылдаушы, қайта құрастырушы, құрамдастырушы болуы мүмкін. Осы жерде стратегия шекарасы және тактикалық мәселе анықталады.

Екінші топ – Сұрыптау. Бұл топ шынадай мақсатқа негізделген: аймақтың әлеуметтік экономикалық жағдай анализі; халықаралықты қоса, қалыптасқан инвестициялы ағымды зерттеу және мониторинг, өндірістік әлует дамуының келешегін ескере отырып, инвестициялық мүмкіндіктің өсу бағасы; шетелдік және ұлттық инвесторлар іздеу; инвестициялық тәуекелділік пен қауіптілікті айқындау.

Үшінші топ – Басымдылықтар. Мұнда стратегияның соңғы мақсаты анықталады; шетелдік капиталдың құрылуын талап ететін және өсу нүктесі болуы мүмкін аймақтар үшін босымдылық саласын және өндірісін таңдау; өндіріс модернизациясының иновациялық альтернативті бағасы.

Төртінші топ – Механизм жасау. Бұл топта инвестициялық қызмет үшін ыңғайлы жағдай жасау және жұмыс белсенділігінің артуы қамтамасыз етінуі қажет, сонымен қатар:

- қосымша шетелдік және ұлттық инвестиция тартуға қабілетті экономикалық ынталандырма және тұтқа жасау.

- инвестициялық процесс белсенділігінде институтционалды жағдай жасау, банк жүйесінің мықтауы және инвестициялық институттарды дамуы;

- муниципиалды қатынас бойынша жобаның негізделуі;

- лизингтің дамуы;

- аймақтық орталықтың информациялық және инвестициялы рейтингтік ұйымы;

- маркетингтік, инженерлік, консалтингтік қызметтің пайда болуы;

- аймақтың көрмелержәремерке және т.б. кештердің өткізілуі, аймақ имиджінің өсуін көрсетеді.

Бесінші топ - бақылау және координация.

- Онда оптималды орналасу мақсатында инвестициялық ресурс ағымын реттеу;

- Инвестициялық жоба мониторингі және нәтиже бағасы; глобалды тенденция мен өзгерісті есепке алу; қауіппен тәуекелдің алдын алу.

Аталған топтар, өз кезегінде, бірнеше кезеңде іске асуы мүмкін. Қандай жағдайда болмасын инвестициялық аймақтық стратегия реализациясы жетерліктей ұзақ уақыт алады.