Лекцияның қысқаша мазмұны. Өзін-өзі тану – адамның дүниетанымдық және мінез-құлық бағыттарын анықтайтын үдеріс

Өзін-өзі тану – адамның дүниетанымдық және мінез-құлық бағыттарын анықтайтын үдеріс ретінде. Педагогтің ізгілік ұстанымы – оқушылардың өзін-өзі тануы мен өзін-өзі дамытуына жемісті педагогикалық қолдау көрсетудің басты қағидалары. Білім беру мен тәрбиелеуді оқушылардың ішкі күші мен қабілеттері негізінде ұйымдастыру. Өзіндік процестерге: өзін-өзі тану, өзін-өзі дамыту, өзін-өзі ұйымдастыру, өзін-өзі өзектендіруге және т.б. педагогикалық қолдау көрсету.

1. Адамның дүниетанымдық және мінез-құлық бағыттары. Тұтас-психикалық білім ретінде дүниетаным – күрделі де көп аспектілі құрылым. Оның өзегі -теоретикалық ойлау, жоғары интеллектуалды сезімдерді білдіру, саналы мақсатты ерік-жігердің дамытан қабілеттілігімен үйлесімді көзқарастар мен сенімдер.

Көзқарастар – адамның қол жеткізген идеялары, білімдері, теориялық тұжырымдар мен болжамдар ретінде қабылдаулары. Олар табиғат пен қоғам құбылыстарын түсіндіріп, адамның мінез-құлық, іс-әрекет пен қатынастардың бағыт-бағдары қызметін атқарады.
И.Ф.Харламов айтқандай әр адамның дүниетанымдық көзқарастары ұзақ, күрделі интеллектуальдық іс-әрекет нәтижесінде қалыптасады. Ал көзқарастар болса өз кезегінде оның рухани мәдениетінің, оның «Мен» деген сезімінің мәнісін ашып, оның өмірлік ұстанымдарының, ар-ожданының негізін құрайды. Сенім – көзқарастардың сапа жағынан мейлінше жоғары күйі. Сенім білім сияқты объективті дүниенің субъективті көрінісі, адамдардың ұжымды жеке тәжірибесін меңгергенінің нәтижесі. Сенім әлде бір «білетін» немесе «түсінетін» емес, ол – жеке тұлғаның ішкі ұстанымдарына айналған білім.

Қазіргі уақытта сенім дүниетанымның өзегі «бастапқы», «элементарлық кереге көзі» болып табылады деген ережені терең негіздеу деп санауға болады.

Сенім дүнетанымның ұйтқысы дегенді әлеуметтік және педагогикалық маңызы жағынан бағалау қиын. Олардың адамның өмір жолын анықтаудағы, мінез-құлқын қалыптастырудағы рөлі әрбір педагогқа, әрбір оқушыға түсінікті болуы керек. Тек меңгерілген білім ғана емес, ал сол сенімнін өзі адамды белсендіретін шынайы күш, оны жетілдіретін анық қылықтар, қолжеткізген білімі және солар үшін күресу болып табылады (Волков К.Н.).

2. Педагогтің ізгілік ұстанымы. Ұстаз - жас ұрпақты, жалпы адамды ізгілікке баулып, жақсылыққа тәрбиелейтін, білім беретін оқытушы. Қазіргі қоғамда оқу-тәрбие жұмысын жүргізуші маман педагог ұстаз деп аталады. Дегенмен, ұстаз ұғымы арнаулы білім, қажетті құжатқа байланысты емес. Үлгілі, өнегелі, өмір тәжірибесі бай адам ғана ұстаз бола алады. Жалпы “Ұстаз — тәрбиелеуші” ұғымы діни ілімнен бастау алады. Ол адамзатты ғылымды сүюге, танымға құштарлыққа үндейтіні Құран Кәрімнің беташар сүресінің Алланы“Рабби — тәрбиелеуші” мағынасында ұлықтаумен басталуынан көрінеді. Мұсылмандар пайғамбары Мұхаммедке (ғ.с.) келген алғашқы уахидің де “Оқы, оқы, оқы…” деп басталуы адамды ізгілікке бастаушы ғылым-білімнің маңызын, осы ілімді шәкірт жүрегіне егуші ұстаз қызметінің маңызын аңғартады. Діни танымда, халықтың мифологиялық санасында шәкірттің ұстазға бұлтақсыз мойынсұнуы мен шексіз берілуін, өз еркін ұстазға сеніп тапсыруы арқылы ақиқат ілімді иеленетіні насихатталған. Мұның бір мысалын Мұса (ғ.с.) пайғамбардың Қызыр (ғ.с.) пайғамбарға шәкірт болуынан көреміз. Демек, бұдан ұстаздың зоржауапкершілігін, оның терең ілім иесі болуымен қатар, кемел адамдық қасиеттің иесі болуы керектігін байқаймыз. Дәстүрлі қазақмәдениетіндегі рухани-ақылақтық тәрбие ісінде “Ұстаз — шәкірт” қарым-қатынасы кең тараған әрі ғылыми, ағартушылық, мәдени, кәсіптік тәрбие беру тәжірибесін рухани тәжірибемен ұштастырған ерекше жүйе болды. Қазақ халқының шәкіртті ұстаз алдына апарғанда айтылып, мәтелге айналған “Сүйегі — менікі, еті — сенікі” деген сөзінің астарына үңілсек осыны аңғарамыз. Бұл мәтел кеңеcтік замандағы атеистік идеологияға сай бұрмаланып түсіндіріліп келсе, герменевтикалық тұрғыдан сөз астарына үңілсек: “сүйегінің — асылының, рухының иесі — Алла бар, оған қиянат жасама, ал етін сомдау, яғни біліммен көркейту ұстаздың ісі” деген тұспал бар.

Бұл мәтелде ұстаздың шәкірт тәрбиелеу ісіндегі ең негізгі ұстанымның бірі — шәкірттің өзіндік “меніне” құрмет, қайталанбас адамдық тұлғасы қалыптасуына ықпал ету міндеті көрінеді. Ұстаз — пір, яғни ақиқат жолындағы рухани тәрбиеші, жолбасшы ұғымы да қазақ дәстүрлі мәдениетіне жат емес. Қазақ халқының рухани мәдениетінде бай мұра қалдырған, рухани адамгершілік мұраттары мен ақылақтық ұстанымдары, үлгі-өнегесі түркі әлеміне, жалпы адамзатқа ізгілікті, игілікті жол нұсқайтын рухани ұстаздар бар. XIX—XX ғасырларда А.Құнанбаев көшбасшысы болған, ағартушылық идеясын басты ұстаным тұтқан Алаш арыстары қазақ қауымын тың өріс, жаңа өркениет көшіне ілесуге үндеді және осыған негіз боларлық ғылыми-әдістемелік негіз жасады. Кеңестік дәуірде өркендеген ғылым-білім саласындағы жетістіктер негізінде ұстаз мамандығы, педагогика ғылымы жаңа деңгейде дамып өрістеді.

Нағыз ұстаз бейнесін Әбунасыр әл-Фараби сөзімен түйіндесек: «Ұстаздық мінез-құлық нормасы мынадай болуға тиіс: ол тым қатал да болмауға тиіс, тым ырыққа да жығыла бермеуі керек, өйткені тым қаталдық шәкіртті өзінің ұстазына қарсы қояды, ал тым ырыққа көне беру ұстаздық қадірін кетіреді, оның берген сабағы мен оның ғылымына, шәкірті селқос қарайтын болады. Ұстаз тарапынан барынша ынталылық пен табандылық қажет. Өйткені бұлар, жұрт айтқандай, тамшысымен тас тесетін бейнебір су тәрізді».

Осындай ұстазға тән мінез-құлық ізгілікпен ұштасып, бала жүрегінің төрінен орын алған жағдайда жас ұрпақтың рухани бай, адамгершілігі мол, жан-жақты үйлесімді дамыған, елін сүйер абзал азамат болары сөзсіз.

3. Өзіндік процестерге педагогикалық қолдау көрсету. Білім берудің ұлттық жүйесін дамытудың басымды бағыттарының бірі адамның тұлғалық әлуетін барынша ашуға бағытталған және тұлғаның тәндік, психикалық, рухани, әлеуметтік және шығармашылық дамуында үйлесімділікке қол жеткізуге мүмкіндік беретін адамгершілік-рухани білім беру болып табылады.

Бұл білім беру тәжірибесінде түрлі жолдармен, сонымен қатар «Өзін-өзі тану» пәні арқылы жүзеге асырылуда.

Өзін-өзі тану оқушының өзін-өзі дамытуына, өзін-өзі кемелдендіруіне, өзінің қабілеттері мен әлуеттік мүмкіндіктерін жүзеге асыруына қажетті болып табылады. Өзін-өзі тану нәтижесінде адам тұлғалық өсуіне, өзін-өзі жетілдіруге қол жеткізеді. Бұл өз кезегінде адамға өмір қызығын толыққанды сезінуіне, оның мәнін терең түсінуіне мүмкіндік береді.

Өзін-өзі тану оқушылардың гумантарлық білімінің құрамдас бөлігі болып табылады. Қазіргі гуманитарлық білімнің мазмұны қазіргі рухани мәдениет негізінде жоланады. Жалпы адамзат құндылығына негізделе отырып, ол оқушыларда жоғары сапалы өмірді қамтамасыз ететін басты құзыреттіліктерді қалыптастыруға бағытталған.

«Қолдау» сөзі түсіндірме сөздіктерде жәрдем, ықпал ету ретінде анықталған. Ол мынадай мәндерді білідреді:

- сүйеп, құлатпау;

- жәрдем беру, ықпал ету;

- келісімін беріп, мақұлдап, біреуді қодау;

- бір нәрсенің тоқтауына, бұзылуына жол бермеу.

Мұндай мәндерін нақтылай отырып, «Өзін-өзі тану» пәнін оқытуда педагогикалық қодау дегеніміз – бұл педагог пен оқушының өмірлік маңызды және күнделікті мәселелерді шешу барысында ықпалдастығын, достастығын, ынтымақтастығын білдіреді.

Сонымен педагогикалық қолдау – білім беру процесін толығымен адамның ішкі күштері мен қабілеттеріне, оның белсенді әрекеттерінен көрініс табатын оның ішкі процестеріне: өзін-өзі тану және өзін-өзі бақылау, өзін-өзі иландыру мен өзін-өзі құрбан ету, өзіндік сын, өзін-өзі болжау және өзін-өзі талдауына жүгінетіндей түрде ұйымдастыру.

Осыған байланысты педагогикалық қолдау өзара әрекеттесу субъектілерін адамгершілік-рухани дамытудың қажетті шарты. Өсиет, уағыз, жазалау, мәжбүрлеу, кемшіліктері мен қателеріне шыдамау, сөзсіз бағыну секілді авторитарлық педагогикалық әсерлерден арылу – қазіргі күннің орынды талабы.

Педагогикалық қодаудың негізгі шарттары:

- шыдамдылықты тәрбиелеу басқа адамдарды қабылдауды қамтамсыз етеді;

- оқушыны жағымды түрде көтермелеу ризашылық жауаптың болуын қасмтамасыз етеді;

- оқытушы мен оқушының қатынастарындағы адалдық әділдік сезімін дамытуды қамтамасыз етеді;

- педагог тарапынан тұрақты сын айту шеттеуге алып келеді;

- оқытушының өшпенді қарым-қатынасы оқушының агрессиясын тудырады;

- педагог тарапынан көрінетін мазақ – оқушының тұйықталуына алып келеді.

Студенттердің өздігінен дайындалуына арналған тапсырмалар:

1. Адамның дүниетанымдық және мінез-құлық бағыттары. Реферат

Тақырып. Педагогтың оқушыларға өзін-өзі тану және өзін-өзі дамыту бойынша педагогикалық қолдау көрсетуді жүзеге асыруға дайындығы

Сабақтың мақсаты: студенттерге өзін-өзі тану бойынша педагогикалық қолдау көрсетудің кәсіби маңызды құзіреттері жайлы түсінік беру

Негізгі ұғымдар: кәсіби маңызды құзірет, мінез-құлықтық бағдарлар

Сабақтың жоспары:

1. Педагогтың дүниетанымдық және мінез-құлықтық бағдарлары

2. Педагогтың диагностикалық, ұйымдастырушылық, диалогтық, ынталандырушы, бағалаушы қызметтері.

3. Педагогикалық қодау көрсетудің мазмұны, формалары, әдістері мен тәсілдері.