Саяси жетекшілік

Белсенді саяси рөлге ұмтылушы тұлға саяси социологияның жеке зерттеу объектісін білдіреді. Бұл жағдай жетекшілердің, әсіресе саяси жетекшілердің қоғамдағы процестерге айтарлықтай әсер етумен байланысты.

Саясаттағы жетекші - бұл өз айналасына көптеген адамдарды топтастыра алушы, саяси процеске қатысушылар арасында өз беделін мойындата алушы қасиетке ие адам. Идеалды тұрғыда жетекші - ол ақыл мен ерік, саяси күш-жігерді ұйымдастырушы, қандай да бір партияны немесе қозғалысты басқарушы. Жетекшілерсіз саяси әрекет жоқ, тек бақылаусыз қозғалыс бар. Оларсыз бұқара тобыр ғана. Міне сондықтан да, жетекшілерді табу, өсіру және ұсыну мәселесі өмірде ең күрделі мәселе болып табылады.

Қазіргі заманғы әдебиеттерде саяси жетекшілікті, жетекшіге қажетті жеке қасиеттерді бағалауда, жетекшінің әрекетіне тән қызметтерді талдауда, оның жүріс-тұрыс стильдерін бейнелеуде көптеген типологиялар бар. Саяси жетекшілікті типологияға бөлудің ең кең тараған түрінің бірі М.Вебер тарапынан жасалған. Оның негізіне, қандай да бір қайраткерді жетекші деп мойындап, оның соңынан еруге дайын болатын адамдар дәлелдеулерін талдау енгізілген болатын.

Жетекшінің бірінші түрі - “дәстүрлі”. Бұл тип жетекшіні баламасы жоқ, “біздің әкелеріміз де аталарымыз да осылай істеген, біз де солай істейміз” деген принцип бойынша қабылдайды. Мұндай типтегі дәлелдеуге мысал ретінде монархиялық мұраттарды қабылдау немесе тайпалық көсемдердегі бағыну әдетін келтіруге болады. Ел басында кім болмасын, оның жеке қасиеттеріне қарамай, ол талассыз сюзерен ретінде (жоғары басқарушы, патша) ал бағынушылары оған тәуелді ретінде (мемлекеттік тұлғаға тәуелді адам) қабылданады.

Екінші түрі - “заңды” немесе “бюрократиялық” тұлға, оны да формальді деп атауға болады. Бұл жетекшіге тұлға ретінде бағыну емес, оның басқару баспалдағындағы орнына, оның мәртебесіне - шеніне бағыну. Бұл жеке бір кейіпкердің емес, қызмет бабы мен орынның жетекшілігі.

Үшінші түрі - “харизмалық”. Бұл оның ойларының өзіне көпшілікті баурап алуына, санасына әсер ете алу қасиетіне тәуелді жетекшіліктің тұлғалық типі.

Қазіргі уақытта жетекшілікті типтеудің ең бір терең өңделген түрі - ол үш негізгі әлеуметтік деңгейде іс-әрекеттің сипаты мен ауқымына қарай қалыптасқан.

Саяси жетекшіліктің бірінші деңгейі - ол сол қоғамда билікке ие тұлғалардың кіші тобының деңгейі (президенттің айналасындағылар, парламенттің, генералитеттің, т.б. басшылары). Бұл жерде жетекші осы топтың іс-қимылын біріктіруші, бағыттаушы және ұйымдастырушы ең беделді тұлға. Одан жылдам шешім қабылдау, жауапкершілікті өз мойнына алу, топ қатысушыларының мүдделерін қанағаттандыруға қол жеткізу қабілеттері талап етіледі. Бұл деңгейде басқару стилі, жетекшінің жеке қасиеттері шешуші мағынаға ие болады.

Екінші деңгей - саяси қозғалыста оның билік үшін күресіндегі үлкен әлеуметтік топтың (топ, тап, партия) жетекшілігі. Енді бұл жерде жетекшінің жеке қасиеттері бірінші кезекке шықпайды, оның халықтың сол бөлігінің мүддесін білдіріп, қорғай алу қабілеті алға шығады. Осы мүдделерді қанағаттандыру үшін стратегия құрастырып, оған қол жеткізу құралдарын ойлап табу қасиеті - жетекшінің басты құндылығы. Жетекші бейнесі топтардың саяси көңіл-күйлері мен үміттерінің символы болып қосарланып, бітісіп кетеді. Мұндай жетекшіге тек интегративтік (біріктірушілік) қана емес, сонымен бірге прагматикалық қасиетте қажет.

Үшінші деңгей - саяси жетекшілік басқарушылық қатынастар жүйесінде, жалпы қоғам, халықтың көпшілік бөлігінің алдында тұрған міндеттерді шешуді қамтитын әлеуметтік институт ретінде ұсынылады. Үшінші деңгейде жетекшінің тұлғалық сипаттамалары айтарлықтай әлсіз түрде әсер етеді.