Саяси социологиядағы мемлекет категориясы

Мемлекеттің өмір сүруінің міндетті алғышарты мен талабы болып өзіндік ерекшелігі бар және айқын көрінген саяси кеңістігінің болуы саналады. Оның географиялық шектері: билік тарайтын аумақ пен адами шектері - мемлекет халқы болады. Қандық-туыстық байланыстарға негізделген рулық-тайпалық ұйымдарға қарағанда мемлекет аумақтық принцип бойынша құрылады. Бұл жерде әлеуметтік-саяси маңызға ие болатын нәрсе мемлекеттің аумақтық шекараларының этникалық принциптерімен сәйкес келуі. Олардың сәйкес келмеуі белгілі бір жағдайларда жанжалдардың бастау алар көзі болуы мүмкін.

Мемлекеттің мәні және оған жүктелген міндеті олардың қызметтерінде көрініс береді. Ол қызметтерге мыналар жатады:

- қоғамды қандай да бір әлеуметтік-топтық күштердің билеп төстеуін қамтамасыз ету;

- елді сыртқы басқыншылардан қорғау;

- елдің экономикасының дамуына қандай да бір түрінде әсер ету;

- рухани мәдениет пен идеологияның дамуы;

- сыртқы байланыс (дипломатиялық, сауда т.б.).

Олармен қоса ұлтты қалыптастыру және ұлттық қатынастарды реттеу сияқты қызметтер айтылады. Өйткені мемлекет ұлттық интеграцияның маңызды құралы және халықты әлеуметік қорғау мен қоғам өмірінің әлеуметтік саласының көптеген мәселелерін шешуге байланысты мемлекеттің әлеуметтік қызметі ретінде алға шығады [21].

Мемлекеттің өзіне тән ерекшелігін М.Вебер заңды күш көрсетуге құрал ретінде арқа сүйей отырып, адамдардың адамдарды билеп төстеуші қатынастар деп атап, оның күш көрсетуге, тәни мәжбүрлеуге монополиясын білдіреді деді.

Мемлекеттік мәжбүрлеудің көлемі айтарлықтай кең: шектеу немесе бас бостандығынан айырудан бастап тәни жойып жіберуге дейін (өлім жазасы). Заңды мәжбүрлеу қызметін орындау үшін мемлекеттің арнайы құралдары бар: қарулар және биліктің басқа ресурстары мен органдары - полиция, қауіпсіздік қызметі, сот, прокуратура, қайта түзеу мекемелері (түрмелер, колониялар, легерьлер), әскер.

Кез келген мемлекеттің мәні оның белгілерінен, қызметтерінен және принциптерінен көрінеді. Конституциялық немесе құқықтық басты принцип болып жеке адамның және қоғамдық тәртіптің құқығы мен еркіндігін қорғау арқылы өз билігін шектеу саналады. Құқықтың қайнар көзі ретінде мемлекет емес, ажырамас құқықтары кешенімен жеке адам қарастырылады, олар өз кезегінде басқалардың еркіндіктері мен құқықтары арқылы шектеледі.

Құқықтық мемлекетте жеке тұлға және халықтар бір мезетте биліктің субъектілері мен объектілері ретінде алға шығады.

Таңдап алу және биліктің заң шығарушы, атқарушы және сот болып тармақталу құқығы қызмет етуде.

Құқықтық мемлекет идеясының мәні “қызып кетуден” құтылуда және адамдардың жүріс-тұрысын майда күйдегі реттелуінен арыла отырып, тиімділікті жоғарылатуда болып отыр.

Құқықтық мемлекет материалдық, еркіндік, әлеуметтік әділеттік және теңдік мәселелерін шешеді және осылар әлеуметтік мемлекет тәжірибесі мен теориясының пайда болуының себебі болды.

Баршаға мәлім мәнінде құқықтық мемлекеттің жалғасы мен қосымшасы бола отырып, әлеуметтік мемлекеттің рөлі тіпті басқа ыңғайда іске асырылады. Егер мемлекеттік қысқарту, төмендету идеясы либералдық болып табылса, әлеуметтік мемлекет оның әрбір адамға айтарлықтай өмір сүру жағдайын, әлеуметтік қорғалуын т.б. қамтамасыз етуге тырысуымен консервативтік, социалистік немесе социал-демократиялық тұжырымдамаға жақындау болады. Әлеуметтік мемлекет ұлттық табысы аз қамтылған топтар өкілдері пайдасына таратып беруге көп көңіл бөледі, жұмыспен қамту және жұмысшының мекемеде құқығын қорғау саясатын жүргізеді және т.б.

Екеуінің арасындағы қарым-қайшылық, құқықтық мемлекет әуел баста ойластырылуы бойынша қоғамдық байлықты бөліп берумен және азаматтардың әл-ауқатымен айналыспауы қажеттілігінде болып отыр.

Дағдарыстан шығу жолы ретінде мемлекет қызметін жеңілдету және өркениетті өмір сүрудің ең аз деңгейіне кепілдік беру алға тартылуда.

Бөліп беру және қайта тарату саласындағы мемлекеттің шектен тыс белсендігі бюрократиялық аппараттың күшеюіне, азаматтар бойында арқа сүйеушілік, сенушілік көңіл-күйдің қалыптасуына және осы институтқа ақталмаған үміт артуына алып келеді. Сондықтан ең басты бағыт мемлекеттік бюрократиялық мекемелерді ауыстыру үшін азаматтық қоғам институттарын белсенді түрде тарту болып табылады.