Ылым социологиясы

Ғылым социологиясы - социологиялық білімнің жаңа саласы. Ол ғылымтанудың бір тармағы болып шықты, бірақ қоғам дамуының кезеңінде басқа ғылыми пәндермен - тарих және философия ғылымымен, экономика және ғылыми іс әрекет ұйымдарымен өзара тығыз байланыстылығын жалғастырып келеді. Сонымен қатар, ғылым социологиясы ғылым саласындағы адам санасының және іс-әрекетінің әлеуметтік құрамдас бөлігін анықтауды өзінің міндеті етіп санайтын білім беру социологиясының міндетіне қатысты барлық сұрақтарды жиі қамтитын болды. Ғылым социологиясы - өндірістің маманданған формасын, білімнің жинақталуы мен қолданылуын, яғни ғылымның өзіндік ерекшелігі бар әлеуметтік институт ретінде қалыптасуын реттейтін социологияның бір саласы. Ғылым социологиясының пәнін жасауға қатысатын ұжымдар мен индивидтер интеграциясына, яғни ғылыми қоғамның қалыптасуына, оларды материалдық өндірістік жүйеге енгізудің түрлі формаларын, білім мен әлеуметтік басқаруды, еңбек бөлінісі мен іс-әрекетпен алмасуды, олармен реттеуші қызметтің орындалуын қамтамасыз ететін әр түрлі механизмдер мен процестер жатады. Осыған орай, ғылым социологиясы өзінің назарын төмендегілерге аударады:

- біріншіден қоғам мен ғылымның өзара қатынастары қалай жасалады;

- екіншіден қоғамның тиімді қалыптасуы үшін ғылыми ұйымдардың әлеуметтік мәселелері мен оның қызметтерінің қандай мәні бар;

- үшіншіден, ғылым адамдары өздерін қалай көрсетеді, қазіргі қоғамда олар өздерінің орындарын, рөлі мен жауапкершіліктерін қалай сезінеді.

Ғылым социологиясы, сонымен бірге мынадай мәселелермен айналысады: ғылымның құрылымы, басқару мен білім дамуындағы ғылымның рөлі, ғылымның басқа әлеуметтік институттармен өзара әрекеттесуіндегі мәселелер, мәселен, экономикамен, саясатпен, мәдениетпен, экологиямен, т.б.; ғылымдағы іргелі және қолданбалы зерттеулердің ара-қатынасы; ғылым социологиясының өзінің тарихы, ғылым социологиясы саласындағы әр түрлі теориялық тұжырымдамаларды, әсіресе қазіргілерін зерттеу; ғылыми зерттеулерді ұйымдастыру және жобалау, т.б.

Ғылым социологиясы алғаш рет ХІХ ғасырда М.Вебердің еңбегінде анықталған. “Білім социологиясы” теориясының іргелі негізін ХХ ғасырдың басында К.Мангейм жасаған. Ғылым социологиясының дамуындағы өрлеу 1930-жылдары Роберт Мертонның “ХVІІ ғасырда Англиядағы ғылым, білім, қоғам” атты еңбегінде іске асырылған. П.Сорокин мен Т.Парсонс ғылымды қоғамның құрамдас бөлігі ретінде қарастырады. Ғылым социологиясының когнитивті (танымдық) тұжырымдамасын М.Малкей мен Д.Блур ұсынды. Олар ғылымның танымдық жағын әлеуметтілікке тәуелді етіп қойды. Ғылым толығымен ғылыми іс-әрекеттің субъектісіне тәуелді қойылған. Ғылым социологиясының когнитивті мектебі өзінің көптеген жақтастарын АҚШ пен Еуропада тапты. Осы мектептің негізінде ғылымды әлеуметтік конструкция ретінде қарастыратын “конструктивистік бағдарлама” (К.Кнорр - цетипа), релятивистік бағдарлама (У.Коллинс), этнометодологиялық бағдарлама (Г.Гарфинкель, С.Уолгар) қалыптасты. Ғылым социологиясы Еуропада американдық мектептің өте зор ықпалымен дамуда. ХХ ғасырдың екінші жартысында ғылым социологиясының мәселелері Ұлыбритания, Голландия, Франция, Скандинавия елдерінде қарқынды дамыды. ХХ ғасырдың 60-шы жылдарынан бастап ғылым социологиясы КСРО-да қалыптаса бастады. Әлеуметтік мәні бар ғылымның мәселелерімен айналысқан ірі ғалымдар: С.Ф.Ольденбург, И.А. Боригевский, В.И. Вернадский, Ю.А. Филипченко, С.Г.Струмилин т.б. 60-жылдары ғылым социологиясы бойынша арнайы еңбектер пайда болды. Мұндай еңбектің авторлары: Г.Н. Волков, Г.М.Добров, А.А. Зворыкин, С.Р.Микулинский, В.Ж.Келле, И.В.Блауберг, Г.Г.Юдин, В.П.Садовский т.б.

Қазақстандағы ғылыми зерттеулер мен ғылыми ұйымдар мәселелерін академик Қ.Сәтбаев, Ә.Марғұлан, А.Нүсіпбеков сияқты атақты қазақ ғалымдары өз еңбектерінде қарастырған. Қазақстанның философиялық мектебі ХХ ғасырдың екінші жартысында ғылымның философиялық және социологиялық мәселелерін қарастырған бірнеше кітап шығарды. Оларға академик Ж.М. Әбділдиннің, А.Х. Қасымжановтың, М.Сужиковтың, Ә.Нысанбаевтың, М.Орынбековтың, М.Хасановтың еңбектерін жатқызуға болады. Ғылым социологиясының мәселелері М.Тәжин, Н.Аитов, М.Аженов, К.Габдуллина, Л.Я.Гуревич сияқты социологтардың еңбектерінде жарық көрді.

Ғылым қазіргі қоғамда негізгі әлеуметтік институт болып табылады. Қазіргі барлық қоғамдардың жоғары дәрежеде өмір сүруі алдыңғы қатарлы ғылыми білімге тәуелді. Ғылымның дамуы тек қана қоғамның өмір сүруінің материалдық жағдайына ғана емес, сонымен бірге әлеуметтік туралы түсінікке де байланысты. Ғылымның институттандырылуы, яғни ғылымның маңызды қоғамдық ғылымға айналуы - салыстырмалы түрде жаңа құбылыс. ХХ ғасырдың басына дейін ғылым ең алдымен ақыл-ой элитасы өкілдерінің маманданбаған қызметтері формасында өмір сүрді, осындай ақиқаттың таным формасы ретінде көрінді. Оның тез дамуы ХХ ғасырда ғылыми білімнің жіктелуі мен мамандануына әкеп соқтырды. Арнайы пәндерді салыстыра қарағанда тар мамандандырылған бағытты меңгеру қажеттілігі тиісті мамандарды ұзақ уақыт дайындау институтының пайда болуын алдын ала анықтады. Ғылыми жаңалықтардың технологиялық салдары оларды құрастыру мен өндірісте табысты қолдану процесіне жеке адамның және мемлекеттің қаржыларын салуды қажет етті.

Маманданған зерттеулерді үйлестіру қажеттілігі ірі зерттеу орталықтарының пайда болуына әкелді, ал табысты түрдегі пікірлер мен ақпараттардың алмасуындағы қажеттілік - сол және сол сияқты ұқсас салаларда жұмыс істейтін формальді емес ғалымдар қауымдастықтарының пайды болуына әкелді. Осы сияқты формальді емес ұйымдардың болуы жеке ғалымның ғылыми ойының дамуындағы негізгі бағытында болуына, өзіндік ерекшелігі бар сұрақтарға жауап алуына, жаңа тенденцияларды сезінуіне, өзінің жұмысына сыни ескертпелерді бағалауына мүмкіндік береді. Ғалымдар қауымдастығының пайда болуы, ғылымның жоғарылаған рөлі мен арналған бағытын, ғалымдарға әлеуметтік және этикалық талаптардың әлеуметтік мәнін сезіну, ерекше ережелерді анықтап қалыптастыру қажеттілігін анықтап берді. Оны сақтап отыру ғылымның ең маңызды міндеті болуы керек. Ғылым принциптерін қалыптастыру 1942 жылы Р.Мертон тарапынан ұсынылған болатын [1]. Олардың қатарында: универсализм, коммунализм, қызықпаушылықжәнеұйымдасқан скептицизм бар.

Универсализм принципі ғылым мен оның жаңалықтары біртұтас және әмбебап сипатта болатынын білдіреді. Жеке ғалымдардың ешқандай жеке сипаттамалары - яғни нәсілдік, таптық немес ұлттық белгілері олардың жұмысын бағалағанда қандай да бір мәнге ие емес. Зерттеу тек қана олардың ғылыми абыройларымен ғана бағалануы тиіс.

Коммунализм принципіне сәйкес ғылым ешқандай ғылыми зерттеушінің жеке басының меншігі болуы мүмкін емес, ғылыми қауымдастықтың кез келген мүшесі үшін қол жетерлік деңгейде болуы керек. Ғылым жалпылама бөлінген ғылыми мұраға негізделеді және ғалымдардың арасынан ешкім өзінің ғылыми жаңалықтарының меншік иесі болып саналмайды (технологияға қарағанда патенттік заң шығарушылық арқылы қорғалуға жататын жетістіктер).

Қызықпаушылық принципі жеке мүдделерін ойлау ғалымының кәсіби рөліне қойылатын талабына сәйкес емес екендігін білдіреді. Әрине ғалым мойындалуына мүдделі болып, оның жұмысының жағымды бағасына қызығушылығы болуы мүмкін. Осындай мойындаулар ғалымға жеткілікті түрінде қызмет ету керек немесе оның басты мақсаты ғылыми білімді ұлғайтуға ұмтылу үшін қызмет ету.

Ұйымдасқан скептицизм принципі бойынша ғалым тиісті фактілер толық анықталғанша тұжырым жасамай шыдау керек. Дәстүрлі немесе төңкеріс сипатындағы ғылыми теорияның ешқайсысы сыни емес түрде қабылдануы мүмкін емес. Ғылымда сындық талдауға жатпайтын тиым салынған сала болуы, тіпті егер саяси-діни қасаң қағидалар осыған кедергі болатын болса да мүмкін емес. Ғылым жәй ғана ілімдердің жинақталуын білдірмейді. Теориялар пайда болады, қолданылады және көнереді. Қолданылып жүрген білім ешқашан соңғылықты және дәлелді болып табылмайды. Ғылымда еш нәрсе мүлде соңғы түрінде дәлелденуі мүмкін емес, кез келген ғылыми “заң” үшін әрқашан ерекше жағдайға орын бар. Жалғыз мүмкіндік болып болжамды жоққа шығару мүмкіндігі қалады, сондай-ақ ғылыми білім болашақта әшкереленуі мүмкін әшкереленбеген болжамдардан тұрады [2]. Ғылым мен догманың айырмашылығы осыдан көрінеді.

Ғылым - адамзаттың рухани құндылығы. Ғылымның мақсаты - ақиқатты түсіну. Ғылым әрқашан табиғат, қоғам, мәдениет құбылыстарындағы жаңалықтарды ашуға ұмтылады. Ғылымның әлеуметтік институт ретінде өзінің құрылымы бар, белгілі бір байланыстарға және басқа әлеуметтік институттармен қатынасқа түседі. Ғылым мемлекетпен, саясатпен нақтылы бір қатынаста болады. Бұл қатынаста ең маңызды рөлді өзінің саясатымен мемлекет атқарады. Ғылымның жағдайы көбіне мемлекет саясатының ғылымға деген қатынасымен анықталады. Ғылым, сондай-ақ экономикамен байланысты. Бұл жерде ең бірінші кезектегі жетістіктер өндіріс пен экономикада қойылатын техникалық, математикалық, жаратылыстану ғылымдары сөз болып отыр. Осында социологиялық мәселелер туындайды, мысалы, теориялық және қолданбалы зерттеулер мәселелері, олардың бір-бірімен сәйкестілігі, ғылыми жаңалықтарды тікелей өндірістік тәжірибеге енгізу мәселелері, ғылым және өндіріс мәселелері.

Ғылым социологиясы ғылым мен дін, ғылым мен өнегелілік, ғылым мен білім беру, ғылым мен ғылым айналасындағы білім сияқты әлеуметтік институттардың өзара әрекеттесуін зерттеуге көп көңіл бөледі. Ерекше қызығушылықпен көрсететін мәселе мысалы, ғылым мен білімнің өзара әрекеттсуі. Білім беру - ғылыми білімді жеткізуді іске асыратын процесс. Сондықтан білім беру процесіндегі тиімділік пен нәтижелер нақтылы ғылымның қазіргі күйіне тәуелді. Білім және ғылым бірге өмір сүреді, бірге қалыптасады, олар бір-бірінсіз дами алмайды. Білім әрқашанда ғылымның дамуына серпін береді, нақты ғылымның әлсіз буындарын анықтайды. Ал ғылымның міндеті болып жаңа білімдерді жасау жатады. Ғылым мен қоршаған ортаның өзара әрекеттесулері қазіргі кезде өзекті мәселе. Басқаша айтқанда, бұл мәселені ғылым және экологияның сәйкестігі ретінде анықтауға болады. Бұл жерде әңгіме тарихи ресурстарды игеру процесінде жаратылыстану және техникалық ғылымдар жаңалықтарын қолдану жөнінде болып отыр. Іргелі ғылымдар жаңалықтары мен оны тәжірибеде қолдану негізінде қазіргі әлемде ең жетілген технологиялар бір-бірімен байланысты, яғни машина, құрал-жабдықтар мен басқа қондырғылар адам мүддесінің ыңғайына қарай барлық қоршаған ортаны өзгертуге қабілетті. Осы ғылыми жетістіктер және жоғары технологиялар адам игілігі үшін жұмысты жеңілдетеді және жоғары өнімді етіп жасайды, айталық, адам өнімді көбірек жинай алады, табиғаттан мұнай мен газды шығара алады, т.б.

Ғылым және технологияның мақсаттары әр түрлі. Ғылымның мақсаты - табиғатты танып-білу. Технологияның мақсаты - табиғат туралы білімді тәжірибеде қолдану. Технология барлық қоғамда дерлік қолданылады. Ғылыми білім табиғатта болып жататын принциптерді түсінуге әрекет жасайды. Мұндай білім алдыңғы қатарлы технологияның дамуы үшін қажет. Ғылым мен технология арасындағы байланыс салыстырмалы түрде айтқанда жақында құрылды, бірақ ғылыми-техникалық революцияның пайда болуына, модернизация процесінің дамуына, қазіргі әлемнің түбегейлі өзгеруіне алап келді. Технологияның қоғамға әсерінің маңызы соншалық, ол қоғамның жалпы дамуының қозғаушы күшінің технологиялық шапшаңдығына негіз жасайды (технологиялық детерменизм). Алайда технологиялық дамудың нақтылы салдары осы даму шеңберінде болып жатқан мәдениеттің сипатына тікелей тәуелді. Әр түрлі мәдениеттер технологиялық жаңалықтарды мойындамайды, ескермейді, қолда бар нормаларға, құндылықтарға, күтулерге, билеп төстеуші ұмтылыстарға сәйкес қабылдайды. Шапшаң ғылыми, технологиялық даму өмірге ең маңызды мәселелердің бірін алып келді. Термоядролық қару, генетикалық инженерия - адамның өміріне қауіп төндіретін ғылыми жетістіктердің кейбір мысалдары ғана. Тек жалпы адамзат деңгейінде ғана осындай мәселелер шешімін таба алады. Бұл жердегі әңгіме өз мәніне қарай әлемдік ғылымды бүкіл адамзат игілігі үшін табысты дамыту бағытында бағыттаушы әлеуметтік бақылаудың халықаралық жүйесін құрудың қажеттілігі жайында болып отыр.

Ғылым социологиясының пәндік саласындағы келесі мәселе ғылымның күйін, елдегі іргелі және қолданбалы зерттеулерді дайындау, оларды басқару мен қаржыландыру проблемалары. Осы мәселені біздің республика мысалында қарастырып көрейік. Қазақстанда ғылым белгілі бір жетістіктерге жетті. Республикада 49 мемлекеттік жоғары оқу орындары мен Ұлттық ғылым академиясы, салалық ғылыми зерттеу институттары, ғылыми бірлестіктер, орталықтарда ақылы негізде жұмыс істейтін және министрлік пен мекемелердің басқа ғылыми құрылымында мыңдаған ғылыми қызметкерлер мен ғылымның әр түрлі өзекті мәселелерін зерттеушілер жұмыс істейді. Республикада ғылымның алдыңғы қатарлы салаларына жататындар: математикалық, химиялық және бірнеше гуманитарлық ғылымдар. Республикада жыл сайын жүздеген докторлық және кандидаттық диссертациялар қорғалады, экономикалық мәні бар үлкен ғылыми еңбектер орындалады. Ғылымды Білім және ғылым министрлігі үйлестіреді. Бұл министрліктің құрамында Ұлттық ғылым академиясы мен оның институттары және Жоғарғы аттестациялық комитет бар. Ғылымды қаржыландыру мемлекет тарапынан іске асырылады, бірақ ғылыми жұмыстың қандай да бір бөлігі коммерциялық негізде жүргізіліп, нақты бір тапсырыс бойынша жасалынады, яғни тапсырыс беруші тарапынан қаржыландырылады. Ғылыми өнім сатылады және сатып алынады. Қазіргі кезде тақырыптар мен мәселелерді зерттеу құқығы байқау негізінде іске асырылады. Жобалар сараптамаларда талқыланады, тек талапқа сәйкес келгендері ғана конкурстық іріктеуден өте алады. Сондай-ақ ғылыми зерттеу ұйымдарындағы мәселелерді бөліп көрсету керек. Бұл ең алдымен ғылыми зерттеулерді қаржыландыру мәселесіне тиісті. Аз уақыт бұрын академиялық институттар осы жағдайдағы қиындықтарды бастан кешірді, бірақ қазіргі кезде бұл мәселе азды-көпті шешілуде, яғни мемлекет бюджеттен көбірек ақша бөлетін болды. Осындай мәселелердің көбісі нақтылы социологиялық зерттеулерді қажет етеді.

Қазіргі кезде Қазақстан ғылымының алдында ғалымдар қауымдастығының және ең алдымен республика үкіметінің күшімен шешілуі тиіс міндеттер пайда болуда, атап айтқанда:

өзінің кадрлық ғылыми-техникалық әлеуетінің сапасын жоғарылату;

ғылыми кадрлар мобильділігінің ұлғаюы және олардың еркін түрде көшіп-қонуы республикада ғалымдарға қолайлы өмір жағдайын туғызу қажеттілігін меңзейді;

ғылымға мемлекет тарапынан да, сонымен қатар үкіметтік емес құрылымдар тарапынан да қаржының құйылуын ұлғайту;

ғалымның және жалпы ғылымның әлеуметтік мәртебесін жоғарылату бойынша мемлекет пен азаматтық қоғам тарапынан іс-шаралар жасау. Ғылымды адамзаттың ең жоғарғы құндылығының бірі ретінде қарастыру;

теориялық зерттеу саласындағы жетістіктер республиканың тұтас экономикасы, өндірістің тәжірибелік қажеттіліктері үшін қолданылуы тиіс. Ғылым қоғамның тікелей өндіріс күшіне айналуы керек;

ғылымды басқаруды реформалауда тиімді және ондай басқарудың жан-жақты пысықталған нұсқаларын іздеу процесін жалғастырған жөн.

Ғылым мемлекет пен қоғам өмірінде маңызды рөл атқарады. Ғылым социологиясында ғылымның бірнеше функциясы бар:

1. Танымдық. Бұл ғылымның ең негізгі қызметі. Ғылымның көмегімен адамдар дүниені терең таниды, жаңалықтар жасайды.

2. Синтетикалық. Бұл қызметтің көмегімен жеке анық білімдер бірігіп, біртұтас жүйенің болуы іске асырылады.

3. Әдістемелік. Теорияның негізінде зерттеу іс-әрекетінің алуан түрлі әдістері, амалдары мен тәсілдері қалыптасады.

4. Түсіндірмелі. Бұл қызметтің негізінде алуан түрлі құбылыстардың себептері мен басқа да байланыстары айқындалады, олардың мәнді сипаттамалары ашылады, т.б.

5. Болжаушы. Ғылым сонымен бірге болжауға, әлеуметтік, табиғи және басқа процестердің даму барысын алдын ала көре білуге бағытталған.

6. Идеологиялық. Ғылыми білімдер, әсіресе гуманитарлық білімдер қандай да бір әлеуметтік топтар мен таптардың әрекеттері мен мүдделеріне сәйкес келеді және көрсетілуі мүмкін қандай да бір идеологиялық, саяси, құқықтық, философиялық және басқа да ойлардың ауыртпалықтарын алып жүреді.

7. Тәрбиелік. Ғылыми білімдер, ғылым адамдарды әлемге объективті түрде қарауға, әлемді терең тануға және өзінің біліміне сәйкес іс-әрекет жасауға тәрбиелейді. Ғылым адамды тәртіпке келтіреді, оның қылықтарын ойластырған түрде жасайды.

8. Экономикалық. Ғылыми жаңалықтар елдің экономикалық күшін нығайту үшін мүмкіндік туғызады, материалды байлықты молайтады, оны дамыған және алдыңғы қатарлы етіп жасайды.

9. Мәдениеттанушылық. Ғылым мәдениеттің бір бөлігі. Ғылымды игеру халықтың, адамдардың жалпы мәдениетін көтереді, оларға өркениетті сипат береді. Алайда ғылым адамның жүріс-тұрысына, ар-ожданына, жалпы мәдениетіне механикалық түрде тікелей әсер етпейді. Ғалымдар ғылым мен мәдениет арасында айтарлықтай қарама-қайшылық болатынын баса айтады.