Неміс ағартушылығы

Классикалық неміс философиясы қоғамдық теорияның дамуында үлкен рөл атқарды. Өткен доктриналарды сын тезінен өткізе отырып, неміс философтары теориялық таным методологиясын жүйелі түрде зерттеуге кірісті. Бұл тенденция классикалық неміс идеализмі өкілдерінің еңбектерінде неғұрлым толық жүзеге асты.

Неміс ағартушылығының көрнекті өкілі Иммануил Кант(1724 - 1804) болды. Оның творчествосынан жаратылыстану мәселелері мен жалпы “метафизикадан” адам мәселесіне дейінгі белгілі бір эволюцияны байқауға болады. Өзінің қоғамдық көзқарастарын ол алғашында шағын мақалалар топтамасында көрсетті, оған “Жалпы тарих идеясына дүниежүзілік-азаматтық көзқарас” және “Мәңгілік дүние” еңбектері кірді. Ал кейін “Әдет-ғұрып метафизикасы” (1797) трактатында тұжырымдады.

Адамның мінез-құлқы мәселелерін қарастыра келе, Кант долбарлы идеяларға басты назар аударады. Оның пайымдауынша, егер табиғатты тануда “ақиқаттың қайнар көзі тәжірибе болса”, онда адамгершілік заңдарын адамдар арасындағы қатынастардан шықты деуге болмас еді. Сондықтан мораль мен құқықтың жаратылыстану ғылымдарына ұқсас ғылыми теориясын құру мүмкін емес. Ақыл-ой тұрғысынан алғанда, моральдік философияның мақсаты - адам өзінің эмпирикалық тіршілігінде ұстанатын мінез-құлықтың жалпы ережесін көрсету.

Кант қарастырған сыни рационализм методологиясының XVІІІ ғасыр ағартушылары қарастырған рационалистік тұжырымдамалардан біршама ерекшелігі бар. Кант алдымен олардың адамның ақыл-ойына берген түсініктемесімен келіспейді. Оның көзқарасына сәйкес, ақыл-ой адамның ерекше қасиеті ретінде толығымен жеке адамда емес, тұтас адамзатта - бірін-бірі үздіксіз алмастырып отыратын ұрпақтар легінде дамиды. Оның доктринасында ағарту алғаш рет бүкіл әлемдік-тарихи процесс мәніне ие болды, осы процесс барысында адам мәдениет прогресі арқылы табиғатқа тәуелділігінен арылып, еркіндік алды. Кант сондай-ақ мәдениеттің жетілуіне адамдардың барлық ұрпақтары қатысады, бірақ олардың көпшілігі адамзат дамуының жалпы жолдарын түсінбей, өз мақсаттарын ұстана отырып, ойланбай әрекет етеді деп көрсетті. Осыдан келіп парасаттылық дегеніміз тәжірибені тұжырымдау емес, мәдениеттің өскелең нәтижесі деген қорытынды шығады.

Осы идеяларды негіздеу - әлеуметтік заңдардың, әсіресе адамдардың субъективті ниеттері тарихтағы объективті нәтижелерге сәйкес келмейді дейтін ерекшелігін үйрену жолында аса ірі алға жылжу болды. Канттың пікірінше, адамгершілік және құқықтық заңдардың көзі адамдардың ақыл-ойы немесе еркін ерік-жігері болды. Ойшылдың ойынша, адам өзінің бүкіл адамзат алдындағы жауапкершілігін түсінген жағдайда ғана моральдік тұлғаға айнала алады. Барлық адамдар өзара тең болғандықтан, әр индивидте басқа индивид үшін абсолюттік адамгершілік құндылық болады.

“Әдет-ғұрып метафизикасында” табиғи құқықтың өзіндік анықтамасы берілген. Руссоның жолын қуған Кант объективті құқық болмайтын гипотетикалық табиғи күйдің тұжырымдамасын ұстанды. Адамның өзінде о бастан-ақ бір ғана құқық - парасаттылықты таңдау еркіндігі болды. Бұдан адамдардың мынадай бөлінбейтін моральдік қасиеттері шығады: ол теңдік, өз ойларымен бөлісу қабілеттілігі және т.б. Мемлекетке дейінгі күйде адам субъективті табиғи құқыққа ие болды, соның ішінде меншік құқығы, бірақ ол индивидтің табиғи күшінен басқа еш нәрсемен қамтамасыз етілмеген. Мұндай субъективті өкілеттердің жиынтығын үстемдік етуші дәстүрге қарама-қарсы Кант жеке құқық деп атады. Оның пікірінше, жеке құқық көпшілікке арналған заңдар бекітілген мемлекетте ғана шынайы құқықтық және кепілдемелік сипатқа ие болады.

Әлеуметтік-саяси құбылыстарды түсіндірудегі долбарлы көзқарас принципіне сәйкес Кант мемлекеттің пайда болуы жөніндегі мәселені шешуден бас тартты. Осы арқылы ол табиғи құқықтар тұжырымдамасына сәйкес мемлекеттің келісім арқылы орнауы бұрын да болған және болашақта идеалды саяси биліктің құрылуына негіз болатын қарама-қайшылықты жоюға ұмтылады. Канттың ойынша алғашқы келісім ойша құрылады, ол қоғамдағы феодалдық-абсолюттік құрылымды өзгерту қажеттілігін негіздеуге арналған.

Кант құқықтық мемлекет жөніндегі осы заманғы ілімдердің негізгі идеялары мен принциптерін тұжырымдады. “Әдет-ғұрып метафизикасында” мемлекетті құқықтық заңдарға бағынған көптеген адамдардың жиынтығы деп көрсетті. Мұнда мемлекеттің басты белгісі ретінде заңның үстемдік құруы аталады. Сонымен бірге Кант қазіргі нақты мемлекеттер жайында емес, “идеядағы, яғни таза құқықтық принциптерге сәйкес өмір сүруге тиісті мемлекет” жайында айтып отырғандығын нақтылай түседі.

Тұрақты құқықтық тәртіпке кепілдеме беруші мемлекет қоғамдық келісім мен халық егемендігі бастамалары негізінде құрылуы тиіс. Руссо сияқты Кант та, егер заң шығару билігін халық жүзеге асыратын болса, онда барлық азаматтарға тең құқықтар берілер еді деп есептейді. Философтың ойынша, азаматтарды бақытты етуді ойлау мемлекеттік биліктің міндетіне жатпайды. Осы позициялар тұрғысынан ол мемлекеттік билікті үш басты органға бөледі - заң шығарушы (парламент), атқарушы (үкімет) және қорғаушы (сот). Кант үшін мемлекетті құру жолында билікті бөлу мен субординация жүйесі басты орын алды.

Канттың қоғамдық-саяси көзқарастары әлі күнге дейін басты назарға алынып, зерттеліп, талқыланып, пікірталас тудыруда. Канттың философиясы адам мен құқыққа құндылықты жақындатып зерттеумен байланысты. “Екі нәрсе біздің жанымызды әрдайым жаңа таңданыстар мен ізгілікке толтырады, деп жазды Кант. Біз оларды қаншалықты жиі ойымызға алып, толғансақ, олар да соншалықты биікке көтеріле береді. Бұл - біздің үстіміздегі жұлдызды аспан әрі біздің санамыздағы моральдік заңдар. Адамға мақсат ретінде қарау керек, себебі әр адам еркін ерік-жігер мен адамгершілік заңдарын таратушы болғандықтан, ол ғарыш сияқты, соншалықты үлкен әрі шексіз болып табылады. Осыдан барып, жеке тұлғалардың қоғамдық болмысының шарты ретінде және барлығына тең еркіндікті қамтамасыз ету тәсілі ретінде құқыққа деген көзқарас қалыптасады.

Кант философиясының осы қағидасы ХІХ ғасырдың екінші жартысында тұлғаны әлеуметтік қауымдар мен заңдылықтарға бағындыратын социологиялық тұжырымдамалар кең тарала бастаған кезде оны танымал етті.

Гегельдің (1770 - 1831) ұлы еңбегі мынада: ол тұңғыш рет бүкіл табиғи, тарихи және рухани әлемді процесс ретінде қарастырып, оның үнемі қозғалыста, өзгерісте, қайта құрылып даму үстінде болатынын көрсетіп және осы қозғалыс пен дамудың арасындағы ішкі байланысты ашуға талпыныс жасады. Гегельдің бүкіл әлеуметтік философиясынан заңды прогрессивті даму идеясы көрініп отырады. Тарихи дамуды “әлемдік рухтың” өзіндік ашылуы ретінде түсіне отырып, ол тарихты мәні - еркіндік санасындағы прогресс деп дәлелдеді.

Гегель философиясының маңыздылығы - онда диалектикалық дүниетаным мен оған сәйкес диалектикалық зерттеу тәсілінің жүйелі түрде берілгендігінде. Гегель диалектикасының негізінде түрлі дамудың, мейлі табиғат болсын, қоғам болсын, адам ойлауының болсын, қайнар көзі - өздігінен даму болып табылатын идеалистік түсінік жатыр.

Неміс философының аса күрделі және мазмұнды еңбегінің бірі “Рух феноменологиясы” (1806) Гегельдік жүйеге өзіндік кіріспе болып табылады. Мұнда ол субъект пен объект қайшылықтарын қарастыратын жеке сана көзқарасын жеңіп шығу мақсатын алға қояды. Бұл қайшылықты сананың үдемелі дамуы жолымен жеңуге болады және бұл даму барысында жеке сана адамзаттың өзінің тарихи жолында өткен барлық кезеңдерден өтуі тиіс болатын. Сонымен, Гегель өзінің басқа да көптеген классиктердің университеттік білім алған замандастары сияқты тарихи білімнің бай қазынасына философиялық мән және философиялық түсінік береді. Сөйтіп, ол белгілі бір мағынадағы сатыны ұсынады, бұл саты бойынша әрбір жеке адам адамзат жинаған рухани тәжірибеге, әлемдік мәдениетке араласып, қарапайымнан философиялыққа дейін көтерілуге мүмкіндік алды. Осы сатыда кез келген индивид, данышпан болмаса да, дүниеге және өзіне әлемдік тарих, субъект пен объект, “сана” мен “зат” арасындағы қайшылықтар болмайтын, абсолюттік теңдік және ойлау мен болмыс үйлестігі болатын “әлемдік рух” тұрғысынан қарай алады.

Мән мен құбылыс бірлігі жөніндегі диалектикалық қағида тұрғысынан Гегель Канттың “өзіндік затты” тануға болмайтындығы жайындағы ілімін қабылдамады; табиғатта танып білуге кедергі болатын заттар жоқ деп есептеді. Әлемнің саналы дамуы - Гегель философиясының негізгі тақырыбы. Біздің назарымыздағы кез келген объектіні тек оның пайда болуы мен дамуы тұрғысынан түсінуге болады. Бүкіл әлемдік даму өзінің негізінде абсолюттік идеяның дамуымен себепті байланысты және үш негізгі кезеңге бөлінеді: шығыстық, антикалық және германдық.

Гегель қоғамды әлеуметтік реализм рухы тұрғысынан түсіндіріп, оның өзі мүшелерінен тәуелсіз, өз заңдары бойынша дамитындығын айтады. Адам еркіндігінің даму сатыларын қарастыратын әлеуметтік құрылымды Гегель үш түргебөледі: отбасы, азаматтық қоғам және мемлекет.

Гегельдің ілімі бойынша азаматтық қоғамға жеке меншіктің негізінде құрылатын қатынастар, сонымен қатар қоғамдық тәртіпті сақтаушы заңдар мен мекемелер (сот, полиция, бірлестіктер) кіреді. Гегельдің айтуынша азаматтық қоғам үш топқа бөлінеді: жер иеленуші (дворяндар - мұраға қалған иеліктер мен шаруашылықтардың меншік иесі), өндірістік (фабриканттар, саудагерлер, қол өнер иелері) және жалпы (шенеуніктер).

Азаматтық қоғам индивидтердің, олардың бірлестіктері мен таптар мүдделерінің әр түрлілігі салдарынан заңдар мен соттардың болуына қарамастан қоғамда пайда болатын әлеуметтік қайшылықтарды үнемі қадағалап отыра алмайды. Бұл үшін одан жоғары тұратын саяси билік - мемлекет құрылуы тиіс. Гегель қоғамдағы түрлі әлеуметтік антагонизмдерді тек құқықтық жолдармен жою мүмкін емес екенін түсіне отырып, қоғамдағы келісім мәселелерін саясат тәсілдерімен шешуді ұсынады. Оның ілімінде мемлекет рухани тұтас нәрсе (идеялық-саяси бірлік) ретінде көрінеді де, онда құқықтық азаматтық қоғамда орын алатын қайшылықтар болмайды. Гегель мемлекеттің объективті және субъективті жақтарын ашып көрсетеді.

Объективті жағынан, мемлекет жария билік ұйымы болып табылады. Мемлекеттік құрылым туралы ілімінде Гегель конституциялық монархияны жақтап, демократия идеяларын сынайды. Дұрыс құрылған мемлекет, оның ойынша, биліктің үш түріне ие болады: заң шығарушы, үкімет және князь билігі (биліктер төменнен жоғарыға қарай саналған). Билікті бөлу принципін қолдана отырып, Гегель сонымен бірге, олардың бір-біріне қайшы келуіне жол берілмеуін атап көрсетеді. Биліктің жекелеген түрлері тұтас, бөлінбейтін билікті құруы керек. Оның жоғарғы көрінісі монархтың билігі болады.

Заң шығару мәжілісі, Гегельдің ойынша, түрлі топтар өкілдерінен құрылуы тиіс. Жоғарғы палатасы мұрагерлік принципі бойынша дворяндардан құрылады, төменгі палатасы - депутаттар палатасы - бірлестіктер мен серіктестіктердің азаматтарынан сайланады.

Азаматтардың заң шығарушы органды құруы - үкіметке әр түрлі топтардың мүдделерін жеткізу үшін қажет. Мемлекет басқаруда шешуші рөл үкімет билігін жүзеге асыратын шенеуніктерге беріледі. Жоғарғы мемлекеттік шенеуніктер түрлі тап өкілдеріне қарағанда, мемлекеттік мақсат-мүдделерді терең түсінеді. Шенеуніктік бюрократияны дәріптей отырып, Гегель оны “заңдылық тұрғыдан алғанда” мемлекеттің басты тірегі деп атады.

Князьдік билік мемлекеттік механизмді біртұтас етіп біріктіреді. Философияның сөзімен айтқанда көркейген монархияда заң басқарады, ал монарх “менің айтқаным болады” деп қана отырады.

Субъективті жағынан мемлекет рухани қауымдастық (организм) болып табылады, оның мүшелері патриотизм рухы мен ұлттық бірлікті санасына сіңірген. Гегель мұндай мемлекеттің негізі дін формасындағы халықтық рух деп есептейді. Біз мемлекетті жердегі құдай ретінде құрметтеуіміз керек, деп жазды ол. Мемлекет - құдайдың дүниедегі салтанатты шеруі.

Гегель бұдан бұрынғы екі ғасырдағы философ-рационалистерге қарағанда, қоғамды адамдардың саналы іс-әрекеттінің жемісі деп есептемейді. Ол адамдардың мақсаты мен ұмтылыстарының және олардың іс-әрекетінің шынайы әлеуметтік нәтижелерінің арасында үлкен айырмашылықтардың бар екендігін көрсетеді. Ұлы философтың қоғамдық-саяси доктринасының методологиясы мен теориялық мазмұны әлеуметтік ойдың дамуына ұзақ уақыт терең ықпал етті. Гегельдің өз заманындағы қоғам мен мемлекетке көзқарастарының ескіруіне қарамастан, оның азаматтық қоғамның дербестігі туралы, қоғамдық құрылымның еңбек бөлінісіне тәуелділігі туралы пікірлері социологияның дамуында үлкен орын алады.