Радионуклидтер. Радияциялық және радиохимиялық мониторинг.

Өндіріс орындарынан бөлінген экотоксиканттар метеорологиялық фактордың әсерінен атмосферада, суда және топырақта кең таралып, тірі организмдердің тіршілік әрекетіне кері әсер етуде. Зиянды қалдық заттардың қоршаған ортаға түсуін, жиналуы мен миграциясын зерттеу олардың тірі организмдерге әсерін дұрыс бағалауға мүмкіндік береді. Қазіргі кезде барлық табиғи орталарда бақыланып отырған ластаушы химиялық заттардың негізгілерінің бірі - ауыр металдар. Бұл бір жағынан металдардың биологиялық активтілігіне байланысты. Сонымен қатар олар органикалық қосылыстар сияқты трансформацияға берілмейді, био-химиялық айналымға түскенде ұзақ сақталады. А. Биғалиев көрсет-кендей (1986), үздіксіз әсер етуші химиялық заттардың аз мөлшерінің өзі өсімдіктер, жануарлар және адам организміне канцерогендік әсер етеді.

Топырақтағы және өсімдіктердегі ауыр металдардың мөлшерін анықтау үшін қорғасын зауытынан әр түрлі қашықтықта орналасқан бірнешө зерттеу орындары мен бақылау орны белгіленді: 1-зөрттеу орны - 100 м, 2-зерттеу орны - 1 км, 3-зерттеу орны - 2 км, 4-зөрттеу орны - 4 км, 5-зерттеу орны - 8 км, бақылау орны - 80 км қашықтықта. Белгіленген зерттеу орындарынан 25-30 см тереңдіктен топырақ үлгілері алынды, Өсімдік жапырақтарындағы ауыр металдардың мөлшері қала территориясында жиі кездесетін өсімдік түрлерінен анықталды. Олар: шетен жапырақты үйеңкі (Асег педипдо), қара терек (Рориіиз підга), қарағаш (ІЛтиз ритііа), ақ акация (НоЫпіа рзеисіоасасіа), ланцет жапы-рақты жолжелкен (РІапіадо Іапсеоіаіа), вавилон талы (Заііх ЬаЫІІопка), қоян арпа (Ногсіеит Іерогіпит чаг. Зітиіапз), шалғындық қоңыраубас (Роа ргоіепзіз).

Зерттеу орындарынан алынған топырақты тексергенде қала топырағының ауыр металдармен көп мөлшерде ластанғаны анықталды. Бар-лық зерттөу орындарында басқа металдармен салыстырғанда қорға-сынның мөлшері жоғары. Топырақтағы ауыр металдардың жоғары кон-центрациясы қорғасын зауытына жақын орналасқан 1-зерттеу орнында байқалды. Мүнда қорғасынның жылдық орташа мөлшері 1146,11 ± 7,04 мг/кг көрсетіп отыр. Бүл шама ШРК-дан (ПДК) 37 есе жоғары. Мырыштың мөлшері 71,30 ± 4,64 мг/кг, ол ШРК-дан 2 есе жоғары. Мыстың жоғары концентрациясы 69,16 ± 3,05 мг/кг (1,2 ШРК). Кадмийдің де жоғары концентрациясы 1-зерттеу орнындағы топырақ үлгілерінен анықталды, ол 14,71 ± 1,79 мг/кг көрсетіп отыр. Бүл көрсеткіш ШРК-дан 14 есе жоғары. 2-зерттеу орнында қорғасынның мөлшері 418,23 ± 17,74 мг/кг (613 ШРК). Мырыш 41,50 ± 4,05 мг/кг, мыс 37,12 ± 4,23. Кадмий 6,55 ± 0,60 мг/кг (6 ШРК). 3-зерттеу орнынан бастап ауыр металдардың мөлшері төмендей түседі. 5-зерттеу орны мен бақылау орнында ауыр металдардың мөлшері ПДК-дан артпайды.

Өсімдіктер - қоршаған орта жағдайының сезімтал индикаторлары. Ауыр металдар өсімдік организміне 2 жолмен: топырақтан тамыр арқылы және атмссферадан жапырағы арқылы түседі.

Зерттеудің негізгі міндеттерінің бірі - өсімдік түрлерінде ауыр металдардың аккумуляциялану деңгейін анықтау. Өсімдіктер ауыр металдарды әр түрлі дәрежеде сіңіру қабілетімен ерекшеленеді. Ауыр металдардың арасында кадмий мен қорғасынды көп мөлшерде ақ акация, ал шөптесін өсімдіктерден шалғындық қоңыраубас аккумуля-циялаған. 1-зерттеу орнында ақ акацияда қорғасынның орташа мөлшері 192,85 мг/кг. Бүл шама бақылау көрсеткішінен 13,9 есе, ШРК-дан 13 есе жоғары. Шетен жапырақты үйеңкінің де қорғасынды аккумуля-циялау қабілеті айтарлықтай жоғары, ол 91,42 мг/кг көрсетті. Қорға-сын аз мөлшерде қарағашта жиналған, орташа мөлшері 18,14 мг/кг.

Мырыш өсімдік организміне қажетті микроэлемент бола отырып әлсіз фитотоксинді қасиетімен ерекшеленеді. Ол қасиеті топырақтағы мелшері артып кеткен жағдайда байқалады. Зерттеу нәтижелеріне сүйенсек, мырышты ағаш өсімдіктерінің ішінде қара терек, вавилон талы, ал шөптесін өсімдіктерден шалғындық қоңыраубас аккумуляциялаған. Аз мелшерде қарағаш, қоян арпа өсімдіктерінде жиналған.

Зерттеу орнында қара теректе мөлшері 50 мг/кг (1,5 ШРК), вавилон талында 43 мг/кг (1,4 ШРК), ал қарағаш пен қоян арпадағы мөлшері ШРК-дан төмен. Мысты көп мөлшерде сіңіру қабілеті шетен жапырақты үйеңкіде (25 мг/кг), ақ акацияда (30 мг/кг), ланцет жапырақты жолжелкенде (32 мг/кг) байқалса, аз мөлшерде қарағашта (2 мг/кг) жиналған. Бар-лық өсімдіктерде мыстың мөлшері ШРК-дан артпайды. Кадмий улы-лығы аса қауіпті ауыр металдардың қатарына жатады. Зерттөу орында-рының қорғасын өндірісінен қашықтауына байланысты кадмийдің өсімдіктердегі мөлшері төмендей түскенімен, 1, 2, 3-зерттеу орында-рындағы мөлшері ШРК-дан жоғары. Барлық зерттеу орындарында кад-мий қара терек пен вавилон талында көп жиналған. Басқа өсімдіктерде аз мөлшерде жиналғаны анықталды. Топырақ пен өсімдіктердегі ауыр металдардың мөлшері арасында тура корреляциялық байланыс қалып-тасқан. Корреляция коэффициентінің мәні г = 0,89 - 0,97 тең.

Біз зерттелген өсімдіктердін, ішінде Оңтүстік өңірінде, сонымен қатар Шымкент қаласының территориясында кең тараған астық түқым-дасының жабайы өкілі - қоян арпа өсімдігінің табиғи популяциялары-на ауыр металдардың комплексті әсерінің мутагенді белсенділігін зерттедік.

Астық түқымдастары ауыр металдармен көп мөлшерде ластанған территорияларда өсе алатындығы және олардың өндірістік газдардың әсеріне төзімділігі туралы әдебиеттерде келтірілген. Зерттеуге ауыр металдармен интенсивті ластанған 1-зерттеу орнында, яғни қор-ғасын зауытының ауданында және бақылау ауданында өскен өсімдіктердін, түқымдары пайдаланылды. Алдын ала қүрғатылған тұқым-дар колхицинделген метафазалық әдіс бойынша өңдеуден өткізіліп, интенсивті бөліну сатысындағы ұлпалардан препараттар дайындалды. Препараттардан метафаза сатысындағы дараланған соматикалық хро-мосомалар анализдөніп, сандық және қүрылымдық ауытқулардың деңгейі анықталды. Зерттеу барысында қоян арпа өсімдігінің хромосомаларының диплоидты жиынтығы 2п = 42 екені анықталды. Хромосо-малардың қүрылысында қүрылымдық аберрациялардың деңгейі төмен. Алайда мутациялық өзгерістің бір көрінісі - хромосомалардың сандық езгерісі (анеуплоидия) кең орын алып отыр. Алынған мәліметтер бойынша қорғасын зауытының ауданында өскен қоян арпа өсімдігіне анеу-плоидты жасушалардың жиілігі жоғары, ол 8,1 ± 1,51% көрсетті, ал бақылау ауданында 3,2 ± 0,83% тең. Ауыр металдармен интенсивті ластанған ауданда жалпы анеуплоидты хромосомалардың жиілігі бақылау ауданымен салыстырғанда 2,5 есе ({ = 2,88; р < 0,05) жоғары. Олардың ішінде гипоплоидты жасушалардың жиілігі қорғасын зауыты-ның территориясында өскен өсімдіктерде 6,2 ± 1,22%, ал бақылау ауданында 2,2 ± 0,94% тең, ал гиперплоидты жасушалардың жиілігі 1,9 ± 0,32%, ал бақылау ауданында 0,96 ± 0,57% көрсетіп отыр. Бақылау ауданымен салыстырғанда гипоплоидты жасушалардың жиілігі 3 есе (і = 2,63; р < 0,05), ал гиперплоидты жасушалардың жиілігі 2 есе (I = 2,44; р < 0,05) жоғары. Біздің нәтижелеріміз әдебиеттердегі мәліметтермен сәйкес келеді, мысалы Н.П. Дубининнің еңбектерінде (1975)ауыр металдардың тұздары бөліну кезіндегі жасушалардың хромосомалық аберрацияларының жиілігін 2 есе арттыратыны көрсетілген.

Қоян арпа өсімдігіндегі ауыр металдардың мөлшерімен анеуплоидты жасушалардын, жиілігіне жасалған корреляциялық анализ корреляция коэффициентінің жоғары мәнін көрсетті, ол г = 0,984 тең. Осылай-ша, зерттеу барысында ауыр металдармен интенсивті ластанған қорға-сын зауытының ауданында өскен қоян арпа есімдігінің түқымының жасушаларында анеуплоидты хромосомалардың жиілігі бақылау ауда нымен салыстырғанда жоғары екені анықталды. Ауыр металдардың жоғары мөлшерінің улы әсеріне өсімдіктердің төзімділігі және олардың жоғары концентрациясын жинауы қоректік тізбекке түсуіне байланысты жануарлар мен адам денсаулығына қауіп төндіретіні көптеген әдебиет-терде келтірілген.

Біздің зерттеулерімізде қоян арпа өсімдігінің хромосома жиынтығында сандық ауытқулардың анықталуы Шымкент қорғасын зауытынан бөлініп отырған қорғасын, кадмий, мыс, мырыш қосылыстарының мутагенді

Лекция № 9