Салт-дәстүр мен ырым-жоралғыға байланысты рухани мәдени лексиканың символдық сипаты

Бүгінді таңда этномәдени лексикамызды құрайтын кез келген сөздің, сөз тіркесінің, тұрақты тіркестер мен мақал-мәтелдердің, прецедентті мәтіндердің, ертегілер мен өлең-жырлардың, тыйымдар мен ырым-жоралғылардың, салт-дәстүрлердің мазмұнында когнитивті ақпараттар мол болғандықтан тек жалаң тілдік мәліметтер негізінде ғана қарастыру жеткіліксіз болып саналады. ­Өйткені бұл ұжымдық құндылықтардың астарында сол ұлттың қалыптастырған ұлттық тарихи мәдениеті мен элитарлық мәдениеті, тарихи ұжымдық санасы, дүниетанымы, тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік шаруашылығы, өмір тәжірибесі, моралі, этикасы мен эстетикасы сияқты рухани құндылықтары жан-жақты көрініс береді.

Адам санасында танылып қалыптасқан обьективті шындықтың немесе ұғымның жарыққа шығуы негізінен тілдік құралдар мен бірліктер арқылы жүзеге асады. Яғни қоршаған әлемдегі танылған нысан тілдік таңбамен белгіленеді. Жалпы кез келген сөз - затты, қимылды, оның негізгі белгілерін, заттардың арасындағы қатынастарды атайды, яғни біздің дүниетанымдық тәжірибелеріміздің нәтижелерін таңбалайды. Ал сол сөздің мазмұнында сол зат, құбылыс туралы тура мағынасымен қатар танымның күрделенуіне орай символдық және ақпараттық мағынасы болады. Семантика теориясында ғалымдар сөздің символдық мағынасы туралы сан алуан пікірлер білдіріп жүр. Мәселен, символ туралы Г. Гегель: «Символ - эстетикалық идея, бейнелеудің арнайы түрі. Көрінбейтінді, мүмкін еместі жеткізуге тырысатын бейнелеудің арнайы түрі, шындығында ой-сана идеяларына сәйкес келетін пайымдау өз үшін өмір сүрмейтін, барынша кең, жалпы мағынада түсіндіруді қажет ететін, пайымдалатын сыртқы күрдел болмыс», - деп тұжырыдайды [Гегель Г., 78].

Символдық мағына - бір-бірнен жасырынып тұратын және дүниетанымның өсіп-өркендеуіне байланысты үнемі ауысып дамып күрделініп отыратын кешенді мәліметтер жиынтығы. Жалпы символдың семантикалық өрісінің кеңдігі оның бөлінбейтін бөлігі болып табылатын жасырын мағыналарынан бастап семантикалық субституттарға дейінгі және бір мағынаның басқа мағынаға ауысу жолын айқындайтын кең аумақты қамтиды. Сөздің тіркеске түспей жеке тұрғандағы лексикалық мағынасынан қандай да бір атауыштық ақпарат алсақ, сол сөздер қатысқан сөйлемде, мәтін ішінде, контекстік қолданылу өрісіне сәйкес қосымша ақпарт алып символдық мәнге де ауысып отыратыны белгілі.

Қазақ тілінде осындай қосымша ақпарттың символдық мағынасы салт-дәстүр мен ырым-жоралғыға байланысты лексикалық бірліктер де мол сақталған. Салт-дәстүр халықтың кәсібіне, наным-сеніміне, өмірге деген көзқарасына байланысты туып, қалыптасып, атадан балаға мирас болып беріліп отыратын ұлттық мәдени құндылықтардың бірі. Қазақтың қай салт-дәстүрін алсақ та, оның астарында үлкен ұлттық танымдағы философиялық ілім жатқанын, тіпті сондағы заттардың белгілі бір мағына білдіріп қосымша ақпарат беретіндігін аңғарамыз. Мәселен, екі жастың үйлену тойындағы салт-дәстүрдің ең жауапты кезеңі – неке қию дәстүрі. Бұл дәстүрге байланысты даярланған неке суына тұз, қант, сақина, жебе сияқты заттар салынады. Мұндағы әр заттың атауыштық мағынасынан бөлек, ұлттық санада қатталған ауыспалы, келтірінді, символдық мағынасы көрініс тауып қосымша ақпарат береді. Су- екі жастың бір-біріне судай таза пәк болуының, тұз– некеге опасыздық жасалса, бақытсыздыққа душар болудың (осының айғағы ретінде тілімізде қалыптасқан жастарға байланысты “тұзымыз жараспады”, құдаларға байланысты “дәм-тұз тартпады” деген фразеологизмдер қалыптасса керек), қант– балдай тату-тәтті өмір сүрудің, береке-бірліктің, сақинаменжебеөмірлік адал жар болып, бір-бірінің үйде де, түзде де тілеушісі, жоқтаушысы, жанашыры ретіндегі серт байласудың символы болып табылады. Сондай-ақ ежелгі қазақ дәстүрінде жебе екі жасты қосудың символы болғандығын құда түскенде тәңірге садақа ретінде ақ қой сойып, екі жақ оның қанына жебе ұштарын малып дәмін татқанынан да аңғаруға болады.

Тіліміздегі кейбір атаулардың лексикалық мағынасынан тысқары ұлтымыздың этномәдени ерекшелігін танытатын қосымша ақпараттық мазмұны болатынын осы бір ғана неке қию дәстүріндегі заттардың символдық мағынасы айқындап тұрғанына көз жеткіземіз.

Сонымен қатар қазақтың рухани мәдениетіндегі тұсаукесерсалт-дәстүрінің де этномәдени мазмұнынан қосымша ақпараттық символдық мән жіті байқалады. Яғни, бала алғаш қаз тұрып жүруге талпына бастағанда ата-анасы “балам тез жүріп кетсін” деген ізгі тілекпен тұсаукесер тойын жасайды. Ел арасында «тұсауы кесілмеген бала сүріншек» болады деген түсінік қалыптасқан. Баланың тұсауын кесетін құралдардың да өзіндік ұлт дүниетанымына сәйкес символдық мән-мағынасы болған. Жалпы қазақ баланың тұсауын ала жіппен, қойдың тоқ ішегімен және жылқының қылымен кескен. Өйткені ала жіппен кесетін себебі “балам ешкімнің ала жібін аттамасын” деген түсініктен, қойдың тоқ ішегімен кесетіні “малға бай” болсын деген түсініктен, ал жылқының қылымен кесетіні “тұлпардай жүйрік, сұңқардай ұшқыр болсын” деген халықтың рухани этномәдени дүниетанымдық түсініктермен ұштасып жатса керек.

Сондай-ақ, ұлттық санада біршама тұрақталған, тілімізде қалыптасқан өзіндік семантикасы бар “еркек тоқты құрбандық” мақалының астарынан да ұжымдық қауымның жинақталған білім қорының төмендегідей ментальдық танымдық ақпараттары прецедентті мәтіндер негізінде көрініс бергенін байқауға болады. Ежелгі мифтік сана бойынша, ел-жұрт қандай да бір ауыртпалыққа ұшырағанда, күйзеліске түскенде содан арылу, алыстау мақсатында жоғарғы күш иесінен тілек тілеп, ниет етіп, құрбандық шалатын болған.

Құрбандық шалу – құдайға, жаратушы аллаға, ата-баба аруақтарына бағыштап мал сойып, иіс шығару. Бұл салт-дәстүрде еңбектеген баладан еңкейген кәріге дейін жиналып, жақсы тілек тілеп құдайға, жаратушы аллаға, ата-баба аруақтарына құлшылық жасау. Бұл фразеологизмнің ұлттық рухани дүниетанымынан күллі қиындықтар мен ауыртпашылық осы сойылған тоқтының жанымен кетсін деген де қосымша ақпарат пен символдық мағынаны аңғаруға болады. Мұнымен қоса, когнитивтік ақпараттағы таным шеңберінің уақыт факторына сәйкес кеңеюіне орай сөз семантикасының да даму ұстанымы ұлғайады. Осыған орай, “еркек тоқты құрбандық” мақалының бүгінгі тілдегі семантикалық аясында елін, жерін, халықын сыртқы күштерден қорғау мақсытында өз жанын пида еткен ер-азаматтар мен жас қыршындарға байланысты қолданылатынын білеміз. Сонымен қатар мұсылман қауымында Құрбан айт діни мерекесінің де аталымдық шеңбері осы ұғымдармен ассоциациялық сабақтастықта болса керек. Жоғардағы түсініктемелерден кейін бұл “еркек тоқты құрбандық” мақалының өзі алғашқыда шынайы өмір тәжірибесінде қолдана отырып, тура мағыналық сапаға ие болып, қандайда бір прецедентті мәтін арқылы (өмірде болған оқиға) ақпарат беріп, танымның дамуы мен күрделену нәтижесіне ауыспалы мәнге ие болып сөз символдық деңгейге көтерілген. Яғни бұдан когнитивтік ақпараттың уақыт факторымен бірге ұжымдық санада үнемі дамып жаңа мәнге, жаңа символдық мағыналарға ұласатынына көз жеткіземіз.

Құрбандық шалуға байланысты бұрынғы қазақтардың рухани мәдениетінде дүкен майлау деп аталатын салт-дәстүр рәсімі де болған. Жыл сайын дүкен құрып, көктемде іске кірісер алдында ұсталар мен зергерлер мал сойып, ауыл-аймағын, көршілерін шақырып, ас беріп сыйлаған. Дүкен құрған күні құрбандыққа мал сойып, дүкеннің иесі, пірі Дәуіт пайғамбарға бағыштап арнайы дұға оқып, ырым жасайтын болған. Бұл халық арасында жылда қайталанып отыратын дәстүрге, салтқа айналған. Сол күнгі болып жатқан іс-әрекетті “дүкен майлап жатыр”, оған шақырылған адамға “дүкен майлауға шақырып жатыр” деген сияқты тілдік қолданыстар айтылған, бұл діни жоралғы дүкен майлау деп аталған. Мұндай рәсім басқа түркі халықтарының тұрмысынан да берік орын алған. Құрбандыққа шалынған малдың қанын дүкен ішіндегі құрал-жабдықтарға, дүкеннің өзіне жаққан. Халық түсінігінде дүкен де, онда жұмыс істейтін ұсталар мен зергерлер де, олардың құрал-саймандары да қасиетті. Сондықтан кейбір халықтарда дүкен тіпті құдайға жалбарынып, құлшылық қылу орны болған.

Сондай-ақ ата-бабаларымыздың перзент сүйіп, ұрпақ өсіруді, артына мұрагер қалдыруды бақыт санағаны белгілі. Себебі бала - өмірдің жалғасы, отбасының жеміс берер гүлі, ерлі-зайыптылардың тіреу–діңгегі. Қазақ тіліндегі “Балалы үйдің еңсесі биік”, “Бала – адамның бауыр еті”, “Балалы үй – базар, баласыз үй – қу мазар”, “Бесіксіз үйде береке жоқ” тәрізді нақыл сөздер мен мақалдар осының айғағы. Қазақтың этномәдени дүниетанымында дүниеге келген нәрестенің құрметіне жасалатын ойын-той мен салт-дәстүрдің түрлері өте көп. Олар – “сүйінші” сұраудан бастап “шілдехана”, “ат қою”, “қырқынан шығару”, “бесікке салу”, “тұсауын кесу”, “сүндетке отырғызу”, “ашамайға отырғызу” “тоқымқағар” сияқты салт-дәстүрлік тойлар.

Шілдехана. Жаңа туылған жас нәрестенің құрметіне жасалатын ойын-сауық, той. Үлкендер бұл қуанышқа батасын беруге келсе, жастар думан жасап, көңіл көтеру үшін, нәрестеге зор денсаулық, ұзақ ғұмыр тілеп келеді.

Шілдеханада мол дастарқан жайылып, қалжаға сойылған малдың етімен бірге оның он екі омыртқасы бірге келеді. Омыртқаны жол білетіндердің бірі босанған әйелге береді. Мойын омыртқа мұқият мұжылғаннан кейін оны тұтас күйінде тобылғыға немесе жіпке өткізіп, биік жерге (мысалы, керегенің басына) іліп қояды. Бұл дәстүрдегі мойын омыртқаның символдық мәні – нәрестенің мойыны бұлғақтамай, тез бекісін деген мазмұнды аңғартады.

Қазіргі тілімізде қолданылмай семантикалық мәні күңгірттеніп тек кейбір тарихи шығармаларда ғана кездесетін салт-дәстүр атаулары бар.

Қынаменде - қазақтың ұлттық ойын-сауығы, күйеу жігіттің қалыңдық отауына немесе қыз жеңгесінің үйіне жолдастарымен алғаш келуін қарсы алу кеші. Қынамендеге қатысушы қыз-келіншектер қызылды-жасыл киініп, тырнақтарын боятын болған. Шығыс халықтарында қынаменде кеші қыз абыройының таза болған білдіру үшін қалыңдықпен бірге болған күннің ертеңіне де өткізіледі. [ҚСЭ.,102].

Рухани мәдени лексиканы зерттеуші С.Жанпейісова бұл сөзді қына және менде түбірлерінің бірігуінен жасалған дейді. Қына - араб сөзі, тырнақ боятын қызыл бояу. Осман түріктері үйлену тойынан кейінгі түнді қына кешідеп атайды. Бұлай атайтын себебі - қалыңдық қына түнінің алдында өзінің саусақтарын қынамен бояп алады. Ал екінші сыңарын монғол, бурят тіліндегі «амандық», «саулық» мәніндегі мэнд, мэнде сөздерімен байланыстырады [Жанпейісова С., 61-63].

Сонда қынаменде дәстүріндегі символдық астарлы мағынаның түсініктемесі қыз абыройының амандығы, саулығы болады.

Қазақтың ұлттық рухани дүниетанымында ұлттық аспаптар мен ұлттық тағамдар, құрал-саймандар, көптеген тұрмыстық бұйымдар ерекше киелі саналып символдық мағынаға ие болған. Мәселен, ежелгі салт-дәстүр бойынша бақсылар ауруды қобыз тартып, балтамен кеудесін ұрып емдеген. Балтабай деген кісі есімінің шығуы осы ырыммен байланысты шықса керек деген онамастикалық болжам бар. Осындай символдық мазмұнға бай киелі ұғымның бірі – бақан.

Бақан – ғарыштың тұрмыстағы үлгісі, киіз үйдің басты, қасиетті атрибуты. Ол - әлем ағашының символы. Бақан әлем ағашының доминаты орнында көшпелілердің хан сайлау (мемлекеттік салтанат) дәстүрінен бастап, отбасылық, жауынгерлік, мал емдеу ғұрпында да феномендік қызмет атқарған. Бақанға байланысты, әсіресе, мал шаруашылығында салт-дәстүрлер мен ырым-жоралғылар мол сақталған. Бұл туралы этнограф ғалым Б.Хинаятұлы төмендегідей мәліметтер келтіреді: қара мал туа алмай жатса, бақанды құрсағының астынан өткізіп көтермелейді; ал ұсақ малдың саулығын мұндай жағдайда бақанның астынан өткізеді; төл нысаналы болып туылса, оған бақанның ұшын тигізіп, “кет, бәлекет, кет” деп қуады; сатқан малға бақанның басын тигізіп, “мал басы сенде кетсе де, ырымы өзімде қалсын” деп ырым етеді [Хинаятұлы Б.,180 б]. Қазақта “Бақан аттаған байымайды, балта басқан жарымайды” деген мақал, бақаннан аттама деген тыйым сөз бар. Сонымен бірге ауа райы жақсы болса, түндікті бақанмен тіреп қоюға болмайтын ырымы да болған. Бұл ырым-жоралғылардың символдық мәні ұжымның когнитивтік санадағы этноментальдық ерекшелікті танытатындығы сөзсіз.

Қамшы- қазақ өмірінде сан алуан қызмет атқарған. Мәселен, ат жүргізетін құрал, дүре соғатын құрал, өлшеу құралы, ауру адамдардың бойынан жын-шайтандарды қуып, науқасты емдейтін құрал. Осы қызметтеріне байланысты бұл құрал этностың (тілдің ұлттық бейнесін) ұлттық мәдени әлемін тануда мол мәлімет береді. Өйткені тілімізде қамшы атауымен байланысты қалыптасқан этностық ұғым-түсініктер мен аталымдар орасан зор. Мәселен, бұл жөнінде зерттеуші ғалым Н. Уәлиев Мұхтар Әуезов шығармаларында қамшы сөзінен өрбіген сөздер мен сөз тііркестерінің саны 376 екенін атай отырып, былай дейді: “Осы сөздің тілдегі мағыналық аясы мен өрісіне назар аударсақ, бір ғана атаудың өзінде қаншалықты мәдени, ұлттық мазмұн жатқанын этностың материалдық, рухани мәдениетінде алатын орнын айқын аңғаруға болады” [Уәлиев Н., 31-34].

Қамшы атауының этнос әлемінің мәдени бірлігі ретінде басқа да когнитивтік және этнолингвистикалық сыр-сипатының сан-салалы екеніне бұл ұғыммен байланысты қалыптасқан түрлі мақал-мәтелдер, фразеологизмдер, ырым-жоралғылар мен ұғым-түсініктер дәлел бола алады. Қамшының қару есебінде жұмсалуына сәйкес тілімізде қасқырға қырық сегіз өрім таспа қамшыдан артық қару жоқ деген аңшылық кәсіпке байланысты ұғым-түсінік қалыптасса, қамшы бойы, қамшы салым жер, қамшының сабындай келте ғұмыр сияқты тіл бірліктеріұлттық өлшем мәнімен астаса қолданылады. Ал қамшыгер сөзі - қазақ даласында қамшы өнерін жетік білген адамдарға байланысты айтылған. Мысалы: Қамшылар жағына шықпа дегенім, сұлу мұрт аты шулы қамшыгер деп естігенмін (С. Жүнісов, Жапанда).

Қамшының этнос дүниетанымын танытудағы тағы бір бейнесі - оған байланысты қалыптасқан түрлі ырым-жоралғылар мен әдет ғұрыптар. Мәселен, қамшының сабы сынса - қатын өледі, пышақ сабы сынса – күйеу өледі деген мақалдың астарындағы ырым-жоралғы. Сондай-ақ, “Қамшы тастасаң, дауға оқталғаның. Қамшымен нұқысаң, зәбір көрсеткенің. Қамшыны қонышқа тықсаң, сабаласамын дегенің. Қамшыны қоса беру – екі айтылмас ант. Қара танымаған қазақ белгіге қамшыны жолдаған” (Т. Әлімқұлов. Кертолғау, 1988, 133 б.). Яғни, қамшы өз уақытында қазақ дүниетанымында рухани және материалдық мәдениетінен жан-жақты мәлімет беретін символдық мазмұнға бай құралдың бірі болған.

Қазақтың ұлттық этномәдениетінде ақты (сүт, айран, қымыз, шұбат) ерекше қастерлеген. Оны бейберекет төгіп шашпаған. Сүт, айран, қымыз төгілсе қуаңшылық болады, мал басы жұтқа ұшырап кемиді деп үрейленген. Сүтті қасиетті ас есебінде қарап "ақты төкпе, малдың желіні кетеді" деп ескерту жасап отырған. Қазақ халқы айранды, қымызды, шұбатты (қымыранды) түрлі ауруларға шипалы сусын ретінде береді. Мұнымен қатар сүттен ұзақ мерзімге сақтауға болатын құрт (малта, ежегей), қатык, сүзбе, ірімшік әзірлеген.

Халқымыздың ғасырлар бойы үздіксіз пайдаланып келе жатқан ұлттық тағамының бірі - қымыз. Қымыздың қазақ салт-дәстүрі мен дүниетанымындағы этнолингвистикалық мағынасы тек қана тағам емес, сонымен қатар халықтың қасиетін, дәулетін, салтанатын, байлығын, мырзалығын, дастарқан берекесін білдіретін ырыс белгісі. Кең даламыздың сан алуан гүл-бәйшешегін және мың түрлі дәрі-дәрмектік шөбінен емдік нәр алған жылқы қымызының емдік қасиетін халқымыз сонау көне дәуірдің өзінде-ақ жақсы білген. Қымыз - әрі сусын, әрі тағам, дертке шипа, жанға қуат. Дәулетті адамдар қымызды жазда да, қыста да ішіп отырған. Қымызды піскен, сапырған сайын хош иісі артып, тәбет ашыла түседі. Қымыз ыдыстары да бөлек ұсталып, оны "қымыз шара", "қымыз аяқ", "қымыз ожау" деп қастерлеп атаған. Бір аяқ қымыздың, екі аяқ желігі бар; Байтал мінсең, құлын жоқ, саумал ішсең, қымыз жоқ; Қыз жігіттікі, қымыз көптікі сияқты қазақ мақал-мәтелдері астарында қымыз атауының сан алуан мағыналық қолданысқа ие екенін аңғарамыз. Тіпті қазақтың ұлттық дүниетанымында қымызмұрындық деп аталатын салт -дәстүрі де болған.

Қымызмұрындық - бие байлап, алғашқы қымыз ішу тойы. Құлын байлап, бие сауылып оның сүті қорланып ашытылған соң екі-үш күн бойы жиналған қымызға ақсақалдар мен көрші-көлемдер «қымызмұрындыққа» шақырылған. Яғни алғашқы қымыз адамдарға салтанатпен ұсынылып, «көпке бұйырсын» деген тілекпен беріледі. Ақсақалдар үй иесіне рахмет айтып, батасын береді. Халықтың бұл дәстүрі де қонақжайлықты, жомарттық пен мәрттікті, бірлікті меңзейді.

Қымыздың этномәдени дүниетанымда ерекше қатталғаны онымен байланысты тектік және түрлік атаулардың мол болуы.

Құнан қымыз – үш тәулік бойы ашытылады. Ол саумал ішпейтін адамдарға беріледі.

Дөнен қымыз – төрт тәулік бойы ашытылады.

Саумал– баяу ашыған қымыз немесе жаңа сауған биенің сүтін ащы қымызға қосып, пісіп-пісіп жұмсартылған қымыз. Бұл екеуі де көбінесе қарттар мен балаларға беріледі.

Халқымыз бесті қымызды қатты бағалаған. Өйткені ол – бабына келген, әбден ашыған, иісі аңқып кісіні анадайдан тартып, түшкіртіп жіберетін күшті қымыз.

Қымыз ашыту – үлкен өнер. Жаңа сауылған биенің сүтін сүзіп, жылы кезінде күбідегі немесе сабадағы қорға немесе ашытқының үстіне құяды да, бір сағатқа жақын піседі. Қымызды неғұрлым көп піссе, соғұрлым жақсы болады. Мұндағы қор – күбінің немесе сабаның түбінде бұрынғы қымыздан қалған дегенді білдіреді.

Халқымыз жыл маусымына қарай уыз қымыз (мамыр қымызы), жазғы қымыз, күзгі қымыз (сірге қияр), қысқы қымыз (қысырақ қымызы) деп те атаған.

Уыз қымыз (мамыр қымызы) – биенің сүтінен әлі уызы кете қоймаған кезде ашытылған қоймалжыңдау қымыз.

Жазғы қымыз (сары қымыз) – жаз ортасында, яғни шөп әбден пісіп, буыны қатқан кездегі қымыз.

Түнемел қымыз. Мол қордың үстіне биенің сүтін құйып, ашытып, торсықта екі тәулік сақталған қымыз. Кейде торсықтың ішіне піспеген сүр қазыны салып, жылқышылардың қанжығасына байлап жіберетін болған. Бұл түні бойы шайқатылып, әбден бабына келеді. Мұның емдік қасиеті өте күшті, оны халқымыз «тосап» деп атаған.

Сірге қияр қымыз немесе күзгі қымыз – күзде биелерді ағытар кезде ағайын, туған-туысқандарын шақырып берілетін қымыз.

Қымыз ыдыс талғайды. Саба жылқы терісінен жасалуы керек. Күбі, ожауға дейін ағаш болуы қажет. Сонымен бірге, қымыз жерді де, ауа райын да, шөпті де талғайды. Қымыздың жақсы, жаман болуы биенің жеген шөбіне, оны күткен адамға байланысты. Қамыс, ши және мия жеген биенің сүті бұзылады. Оған күреңсе, ақтасын, желкек, қара қорғасын сияқты шөптер беру керек. Сабаны, күбіні үнемі тобылғының, қайыңның түтініне ыстап тұру шарт. Сонда қымыз нағыз бабында болады.

Ұлт мәдениетінде құс атауларының да ырым-жоралғылық, тыйымдық, нанымдық қасиеттері мол болған. Мифологиялық дүниетаным бойынша, ертедегі адамдар құсқа, жоғары әлемнің бейнесі, көк тәңірімен тілдесіп көк пен жерді байланыстырып тұратын киелі күш – тотем деп табынған. Үкі, қарға, аққу, қарлығаш, самұрық, қарақұс атаулары қазақ этномәдениетінде сакральды семантикаға ие.

Мәселен, үкінің басы, аяғы мен қауырсыны жын перілерден, сұқ көзден қорғайды деген ұғым бойынша, оны киелі құс санайды. Сондықтан, үкіні тіл- көзден сақтайды деген ырыммен бесіктің басына, үйдің әр жеріне, жаңа үйленген жастардың шымылдығына, әншілердің бас киімінің төбесіне іліп қоятыны белгілі. Ұлт дүниетанымында үкінің қараңғы түнде көретін қырағылығы, дыбыс шығармай ұшатын сақтығы, көп жасайтындығы да сакральдық мәнімен байланысты болса керек.

Сакральдық семантикаға ие құстың бірі – қарға. Қарға тамырлы қазақ, қарға адым жер, қарға қаттасым, үйрек жүнді оттасым сияқты тіркестер көнелік сипатқа ие. Қарғаның алтай семьясына жататын тілдердегі сакральдық семантикаға ие қызметін мына деректерден байқауға болады. Эвенктердің «қарға тәңірдің адамзатты жаратқандағы көмекшісі», моңғолдар қарғаны «жақсылық пен жамандықты қатар алып жүретін киелі құс», тувалар «қарғаны өлтірсе, ол бүкіл туваны қарғайды деп сенген», сахалар қарғаны тотем құсы және «жаһан құсы» деп санайды екен. Оған себеп қарғаның ұзақ жыл (300 жылдай) өмір сүруі, көріпкел және адам тағдырын билейтін қасиетіне деген сенімі жатыр [Қ. Ғабитханұлы, 16].

Сонымен халқымыздың қайсыбір салт-дәстүрі мен ырым-жоралғысын алсақ та, оның ішкі мазмұнында этномәдени ерекшелігімізді танытатын терең рухани философиялық ой түйіннің жатқанын және әрбір заттың астарында жасырынып жатқан сөздің терең символдық мәні мен сакральдық қасиеті бар екеніне жоғарыда талданған мысалдар айқын дәлел бола алады.

Тапсырма.

Төменде берілген салт-дәстүрлер мазмұнымен танысып, тақырыптық топтарға бөліңіз, әлеуметтік уәжділік белгісі тұрғысынан түсіндіріңіз.

Қолкесер (дәстүр) - халық салты бойынша біреудің жұмысына қол ұшын бергені, көмектескені үшін ешкім ақы сұрамайды. Бірақ шаруаны істеткен адам «келі түбі», «қол үздік» деп аталатын тиісті сыбағасын немесе сол еңбегіне қарай (аз болса да) бірдеңе береді, бос қалдырмайды. Соның бірі – соғым сойысқандарға берілетін «қол кесер». Яғни, соғым сойған адамға тиісті мүшелерін салып ет береді. Соғым сою да қазақ үшін берекелі, елеулі күндердің бірі.

Сүтақы - қыздың анасына берілетін сый. Бұл кәде өте қасиетті. Сондықтан да бұл жерде бағалы бұйым берілуі тиіс. Бұрынғы кезде сүтақыға бір түйе немесе бір ат берілген. Қазіргі кезде әркім өз жағдайына қарайды, алайда басқа кәделерге қарағанда бұл қадірлі.

Тоқымқағар. Бала бірінші рет үйден алысқа жолаушылағанда әке-шешесі бір малын сойып, оның тоқымқағарын өткізеді. Мұнда кең дастарқан жайылып, өлең-жыр айтылады. Міне, осыдан кейін қазақ бұл балаға арнайы ер-тұрман, ер-тоқым, жүген-ноқта, шідер мен кісен, арқан дайындайды. Себебі, осыдан бастап баланы еңбекке баулу, еңбекке тәрбиелеу – анығырақ айтқанда оқыту басталады.

Бәсіре. Бала туған кезде немесе есі кіріп, оң-солын таныған соң, «сүндет тойына» немесе мектепке барғанда атасы немесе өз әке-шешесі оған тай атайды. Оны «бәсіре» тай дейді. Бала оны ерекше күтімге алады, бағады, үйретеді. Және сол арқылы мал бағуға, еңбекке үйренеді. «Бәсіре» атау баланың көңілін өсіреді, өмірге бейімделеді. Өз қатарына «бәсіре тайым бар» деп мақтанып, өсіп жүреді. Мұның бәрі баланың көңілін өсіріп, ынталандырып тәрбиелеудің бір жолы.

Ашамайға мінгізу.Баланың сана-сезімін жетілдіру үшін жасалатын тәрбиелік салттың бірі – осы ашамайға мінгізу салтанаты болып табылады.Жас бала есі кіріп 6-7 жасқа толғанда оған жеке тай атап, ашамай істеп қамшы өріп «сен азамат болдың» деген сенім ұялатып, үйретілген жуас тайға әсем ашамай ерттеп мінгізіп, жүргізеді. Бұл баланың көңілін өсіреді, басқа балалар алдында мерейі көтеріліп, мақтаныш сезімде болады, тез есейеді. Оны еңбекке, адамгершілікке тәрбиелеудің ұлттық әдістемелік жолдың бірі – осы ашамайға мінгізу арқылы көрінеді.

Бастаңғы. Үйдің үлкендері жол жүріп кеткен кезде ауыл жастары сол үйге жиналып, «жолаушылардың жолда басы ауырмасын, бастаңғы жаса» дейді. Бастаңғының мәнісі - жастардың сол үйде ойын-сауықта бас қосуы. Бастаңғыны бой жете бастаған сол үйдің қызы жасайды. Мұның екі түрлі пайдалы жағы бар. Бірі – баласының елмен араласуына, танысуына, сыйласуына жол ашуы; екіншісі – қызын қазан ұстауға, қонақ күте білуге баулу. Дәстүр бойынша бұған тыйым салуға болмайды.

Байғазы. Балалардың, жастардың жаңа киім үшін берілетін ақшалай, заттай сыйы байғазы деп аталады. Байғазы сұраудың еш артықтығы жоқ..

Бұйымтай. Сыйлас кісілер әдейі келіп, сәлемдесіп екі-үш күн болғаннан кейін қонақ аттануға рұқсат сұрайды. Бұдан кейін үй иесі «бұйымтайыңызды» айтыңыз деп сұрайды. Бұл қонақтың қалағаны немесе нендей шаруасы бар екенін білу деген сөз. Қонақ мұндайда келген шаруасын, яғни «бұйымтайын» айтады. Қонақ сөзін, өтінішін орындау – қазақ үшін бұлжымас заң. Оны қолынан келген әр адам өзіне міндет санайды.

Бүйрек. Соғым сойғанда үлкенге сыбаға жіберу, соғым басына шақыру ежелгі жақсы дәстүрлердің бірі. Сонымен бірге мұндай кездерде жас балалар да ұмытылмайды. Жақын, таныс адамдар соғым сойғаннан кейін бір-бірінің балаларына әдейі арнап бүйрек жібереді. Яғни, балаларға лайықтап жүрек, бүйрек араластырып шағын сыбаға жолдайды. Бұл да балалардың көңіл-мерейін өсіретін, ағайын-туысқа жақындататын халық тәрбиесінің бір түрі.

Омыртқа жеу.Соғым сойған кезде жастарға арнайы берілетін ет, сыбаға. Үлкендерге «соғым басын» береді. Ал жастар омыртқа жеуге келеді. Қазақ тек үлкендерді сыйлап қоймаған, сонымен қоса жастарды да жиі бас қостырып, арнайы сыбаға, кәде беріп, той-томалақ жасатып отырған. Бұған дәлел «бастаңғы», «омыртқа жеу». Сонымен қоса, ауыл жастары кешқұрым жиі «алтыбақан» ойынын жасап, көңіл көтерген.

Ерулік. Алғаш екі ауылдың ерулігі деген табақ-табақ еттер, саба-саба қымыздар, көп-көп қыдырушы қатындармен ілесе келіп-келіп қалды («Абай жолы»). Ауыл ортасына жаңа үй көшіп келсе, қоныстанса сол ауылдың бұрынғы адамдары жаңа үйге «ерулік» деп ас пісіріп, табақ тартады.

Сыйыт. Ежелгі дәстүрде қайтыс болған адамның тұтынған киімдерін оның сүйегін жууға кірген адамдар мен өзі қатарлас адамдарға үлестіретін салт болған. Егер киім берілмей үй-іші қараулық жасаса, аруақ жалаңаш жүреді деген ұғым бар.

2. Қазақ халқының рухани мәдени құндылығын танытатын бұл ұғымдарды кестеге сәйкестендіріп бөліп жазыңыз: ер тұрман, сойыл, әділдік, ақылды әйел, найза, ақыл-білім, ғылым, жүйрік ат, жомарттық, дойыр, қыран бүркіт, ақыл, шоқпар, қанағат, берен мылтық, жар-садақ, құмай тазы, кеңпейіл.

3. Прецендентті мәтіндерден қамшы, аққу-қаз, шаңырақ және бәйтерек этнолексемаларына қатысты материалдар жинастыра отырып, оның тілдік санада қалыптасқан символикалық мағынасына талдау жасаңыз.

ДӘРІС 5