Адам санының көбеюі — демографияльқ жарылыс. Адамдар қоғамындағы депопуляциялану мәселелері.

Жер үшін ең үлкен проблема - тез өсіп келе жатқан халық саны. Осы процесті азайту үшін жасалған көптеген әртүрлі әрекеттер іске аспай жатыр. Қазіргі таңда Африка, Азия, Оңтүстік Америка елдерінде «демографиялық жарылыс» орын алуда. Кезінде (XIX ғасырдың бас кезінде) экономист Мальтустың өзі халық санының бақылаусыз өсуі азық-түліктің тапшылығына алып келетінін айтқан болатын. Қазіргі таңда кейбір ғалымдардың айтуынша (мысалы, ағылшындық климатолог-ғалым Джеймс Лавлок) Жер үшін 1 млрд немесе соған жақын халық саны оптималды деп есептейді.Климаттың өзгеруі бойынша үкімет аралық сарапшылар тобының (IPCC) болжамы бойынша - 2040 жылы Европада жаздың күндері 2003 жылдың жазғы күніндей температура 38°С- 48°С-ты құрайтын болады. Мұндағы негізгі мәселе адамдардың көптеп өлуі емес, өсімдіктер өспей Европада азық-түлікті өсіру тоқтаудың алдында болады - дейді. Бұл ұйым тобының есебінше, 2040 жылы Сахара шөлі Европаның ортасына, тіпті Берлинге дейін жылжиды.Әлеуметтік-экономикалың проблемалар. Азық-түлік тапшылығы. Әлем бойынша астық, ет, балық және басқа тағам түрлерін адам басына шаққанда өндірілуі 1985 жылдан бері төмендеп келеді. Болжамдар бойынша, 2010 жылға қарай бидай мен күріштің бағасы екі еседен аса қымбаттайды деп күтілуде. Бұл кедей елдерде халықтың жаппай ашаршылыққа ұшырауына алып келуі мүмкін.Азық-түлік тапшылығының басты себебі - 1956 жылдан бері адам басына шаққанда егістік жерлерінің көлемінің қысқарып, басқа мақсаттарға пайдаланылуы және топырақтың эрозияға ұшырауына байланысты. «Жасыл революцияға» байланысты 1970- ші жылдары жаңа сорттарды енгізу, суғару, тыңайтқыштар мен гербицидтерді пайдалану арқылы өнімнің төмендеуі тоқтатылды. Алайда суғару үшін судың тапшылығына байланысты Австралияда, Африкада бұл әрекеттер іске аспады. Қазіргі таңда суғару жұмыстары үшін судың тапшылығы Азияда, Америкада байқалуда. Сондай-ақ балық қоры да күрт азайды. 1950 жылдан 1989 жылға дейін әлем бойынша балық аулау 19 миллионнан 89 миллионға жетті.

Демографиялықжарылыс және оған байланысты мәселелер жайында түсінік. Неолит дәуірінің басындағы б.э.д. 6-7 мың жылда жер бетінде 10 млн. астам адам болған. Жаңа эраның басында ғаламшар тұрғындарының саны 25 млн жуық болған. әлем тұрғындарының саны 2 есеге жоғарлауы үшін 1,5 мыңжылдықтан аса уақыт кетті. Келесі екі еселену үшін екі жүзжылдық, ал XIX ғасырдың басында жер бетіндегі адамдар саны 1 млрд жетті. Жаңалай екі еселенуде 120-130 жыл уақыт кетті. Екі милиардтың соңғы өткен жүз жылдықтың 20 жылдарында, және соңғы 50 жылда әлем тұрғындарының саны 4 млрд жетті. Жербетіндегі адамдар саны 1980 жылы 4,5 млрд адамды құрады. Мамандардың есептеуінше, қазіргі уақытта ғаламшар тұрғындарының саны минутына 172 адамға, күніне 250 мың, ал жылына 90 млн адамға көбейеді. Тұрғындар санының жоғарлауының жылдамдығы XX ғасырда ерекше көрініп, демографиялық жарылыс деп аталды. Оған кіретін мемлекеттер: СССР, Еуропа елдері, АҚШ, Канада, Жапония, Аргентина, Уругвай, Чили, Австралия, Жаңа Зеландия, дамушы елдерге- қалған барлық мемлекеттер жатады.

XIXғасырда түрғындар санының өсуінін жоғарлауын бірінші кезекте Шығыс Еуропа көрсетті. Мұнда бұл кезеңде демографйялық жарылыс болды, онда әлмдік демографиялық динамика бойынша локальді мағынамен шектелгенін байқатты. XIXғасырдың ортасында түрғындардың 15-20 пайызы құрады және өзінің өсуінде жылына 1 пайызға жоғарлап отырды.

Демографиялық жарылыс демографиялық көтеріліспен тығыз байланысты, ол екі қарама-қарсы процесстердің бірігуімен: туу мен өлім көрсеткіштері демографиялық көрсеткіштердің негізгі жаңа заңдары енгізумен аяқталды. Тұрғындардың интенсивті түрде ауысуы Шығыс Европалық кейбір мемлекеттері барлық әлемді қамтып алды.

Болашақта тұрғындардың мәселелері жайындағы сұрақтар бойынша бірнеше концепциялар бар. Демографиялық максимализм концепцияларына сай демографиялық мәселелер қарастырылған. Бұл концепцияға популяционолизм теорияларына сәйкес тұрғындар санының өсуін қалайда қолдап , оның көбейгені жақсы. Популяционолизм дамыған мемлекеттер қатарына ерекше таралған, бірінші кезекте Африка мемлекеттерінде. Демографиялық утопизм концепциясы жербеткідегі түрғындар мәселелерін ғарышты адамдармен толтыру және ғарыштың шаруашылықты дамыту жолмен шешуді қарастыруда. Утопиялыққа жақын тұрғандар тамақтанудың мәселелерін шешу синтетикалық азық-түліктерді өңдеу көмегімен, сонымен қатар мұхитты энергия көзі және өндіріс ретінде пайдалану.

Ұйымдасқан аймақта тұратын оның бір тілде сөйлесетін және бір этикалық бірлік немесе культті ұйымдасқан адамдар тобын популяция деп санайды.

Антропогенездің ерте кезінде ежелі адамдар генетикалық оқшауланған және көбінесе жануарлар популяциясына ұқсас. Өркениеттің дамуында комуникативті байланыстар адамдар арасында кеңейгендігі сондай , табиғи популяция арасындағы шектіктерді жоюға әкелді. Қазіргі кезеңде генетикалық изолянттар цивилизациядан шектелген, шалғай аймақтарда тұратындарға сақталды.

Адамзат популяциядан құралды, оған әр түрлі шаруашылық-мәдени типтердегі адамдар ұйымы кіреді. Бір типтік ұйым шаруашылық комплекстер мен мәдени ерекшеліктерінің ұқсастығымен сипатталады. Ұқсас табиғи жағдайда тұрады, бір деңгейдегі әлеуметтік-экономикалық дамуда жөне шығу тегі бойынша ерекшеленеді. Қазіргі кезде әр түрлі уақытта қалыптасқан шаруашылық мәдени типтер бар: аң аулау, балық аулау, терімшілікке икемді тип, мал айыру мен жер жұмыстарымен айналысатын тип. Жануарлар мен жер өңдеу жоғарғы деңгейде дамыған өнеркәсіптік-өндірістік тип. Адамдардың денсаулық жағдайы мен арнайы өмір сүру ортасы шаруашылық мэдени тип ұйымының ерекшеліктерімен байланысты.

Ежелгі адамдар ұсақ аңшы- терушілер тайпалары болып өмір сүрді. Олардың мекен етуі шағын әрі ұзақ емес, тағам іздеу барысында адамдар жаңа орындарға көшуге мәжбүр болды. Жабайы табиғи ресурстарды пайдалана отырып, км² жерді бір адамға 35 км² жер тығыздығы сәйкес келген. Осының салдарынан ұзақ уақытқа дейін адамдар саны өзгеріске ұшырыған.

Ғылыми жетістіктер мен техниканың жетілуіне байланысты өнделген жер аудандардың 2-3 есеге , өнімділіктің 7-есе көбеюі, түрғындар саны 20 есе көбейді. Экспоненциялды тәулікке адамдар санының өсу процессі әкеледі. Он мың жыл бұрын жер бетінде 10 млн адам, біздің эрамызда 200 млн, 1650 жылы өндірістік ревалюцияның басталуы кезінде -500 млн, XVIIIғасырдың аяғында-1 млрд, XXғасырда-2 млрд жетті.

Қазіргі кезде жер бетінде 5,5 млрд астам адам бар және жылына 2 пайызға жоғарлап отырады. Қазіргі уақытта адамдар санының жоғарлауыңың бір себебі болып өлім көрсеткішінің төмендеуіне байланысты. Әсіресе жоғары туушылықты сақтап қалған дамушы елдерде.

Депопуляция - белгілі бір аумақта халықтың азаюы немесе мүлде жойылуы. Туудың азайып, өлім-жітімнің көбеюі. Депопуляция адам санын өзгертеді, сондықтан, бұл саяси және экономикалық мәселелер тудырады.^[1] Депопуляция — адам санының немесе жануарлар дүниесінің азаюы. Өсімдіктер депопоуляциясы олардың сиреуімен түсіндіріледі. Адамдардың азаю белгілері қазірдің өзінде көптеген дамыған капиталистік елдерде байқалады. Мысалы, әлемдегі 6,2 млрд халық 2005 жылға қарай 8,2 млрд-қа өскен, ал Бельгия халқы 10 млн-нан, шамамен, 8 млн-ға кемімек. Мұндай үрдіс көршілес Ресейде де байқалады.

Табиғи популяциялардағы генетикалық жүктердің көбеюі және генофондтың өзгеруі. Әлеуметтік экологияның тұрақтануы және дамуы.

Демографиялық ахуал адам генофондының әлсіреуіне де тікелей байланысты. Генофонд дегеніміз бір популяциға тән гендердің жиынтығы. Генофондтың өзгеруі ғаламдық-экологиялық мәселе. Оған әсер ететін факторлар принципиальды мәні жоқ кездейсоқ өліммен сипатталатын ортаның өзгеруі, нашақорлық, алкоголизм, темекі, сыра алкоголизмі, радиация т.б. Осы аталған фаторлар гендік кодқа әсер ете отырып, генетикалық әлсіреу тудырып ауру деңгейін ғана көтеріп қоймай, өмір сүру ұзақтығына да әсер етеді. Жаңа туған сәбилерде физиологиялық –психологиялық ауытқулар орын алады, сол себепті ақыл есі кем ұрпақтың дүниеге келуіне ықпал етеді. Ол демографиялық дағдарысқа әкеледі.

Аталған факторлардың ішінде сыра алкоголизмінің әсері күшті. Себебі сыра құрамында токсикалық заттар бар, олардың ішінде эндокринді жүйеге әсер ететін ауыр металлдардың тұздары көп кездеседі. Ер адамдардың ағзаларында аталық жыныс гормондары тестостеронның жасалуы мен бөлінуін тежейтін заттар бөлінеді. Сыра дайындауда қолданылатын хмельдің құрамында эстрагондар болады, ол химиялық құрамы жағынан эстрагеол деп аталатын аналық жыныс гормондарына жақын. Сол себепті ер адамдардың ағзасында аналық жыныс гормондары жинақталады. Сыра көп ішетін ер адамдарда көкірек бездері өзгереді, жамбас сүйектері кеңейеді. Эстрагондар ер адамдарда басқа ер адамдарға деген жыныстық қызығушылық тудырады. Ал әйел адамдарда ісік аурулары көбейеді.

Әлеуметтік экология терминінің пайда болуы Чикаго мектебі әлеуметтік психологтарының- Р.Парк пен Е.Берджеске тәуелді. Авторлар 1921ж адам экологиясы түсінігі ретінде қолданған. Әлеуметтік экология түсінігі биологиялық, әлеуметтік көзқарастар мен сипаттар деп қарастырылған. Әлееуметтік экология терминіне 1927ж Р.Мак-Кензил оны адамдарды территориалдық және уақыттық қатынаста сипаттаушы және селективті, таратушы, аккомодациялық күштері әсер ететін ғылым ретінде сипаттады. Басында батыстың ғылымында адам экологиясы түсінігіне енгенімен әлеуметтік экология терминінің өзі тұратын қоршаған орта мен адамның қарым-қатынасы бағытында дамитындығы дұрыс көзқарас. Адам экологиясы деп қарастырылу әлеуметтік экологияның пән ретінде дербес, гуманитарлы бағытталуына қиыншылықтар келтірген. Бірақ та әэ қала экологиясы деп қатысты жеке қарастырылды. Д.Ж.Марковичтің айтуынша әэ біртіндеп өзінің әдістемелік аппаратын қалыптастырып, уақыттық-кеңістіктік аралықта әлеуметтік география мен дистрибуцияның экономикалық теориясын қамтыды. Әлеуметтік экологияның биоэкологиядан бөлініп дамуының прогрессті кезеңі 60 жылдар болды. Бұған тіреу болған 1966ж Әлемдік әлеуметтанушылардың конгресі болды. Ал 1970ж Варне қаласындағы әлеуметтанушыларды біріктірген әлеуметтік экология мәселелерін қарастыратын зерттеуші комитет құру болған. Әлеуметтік экология ғылымының Ресейде дамуына Э.Гирусов, А.Кочергин, Ю.Марков, Н.Реймерс, С.Соломина т.б. еңбек еткен. Қазіргі замандағы этапында әлеуметтік экологияның тұрақтануына байланысты зерттеушілердің алдындағы оның пән ретінде қалыптасуы. Мектеп оқушыларына арналған А.Ошмарина мен В.Ошмаринаның «Экология» сөздігінде әлеуметтік экологияның 2 нұсқасы берілген: тар мағынада оны адамзат қоғамының қоршаған табиғи ортамен қарым-қатынасы туралы ғылым делінсе, кең мағынада жеке адам мен адамзаттық қоғамның табиғи, әлеуметтік, мәдени ортамен байланысы туралы ғылым делінген. Осы жүктемемен В. Бухвалов, Л.Богданова келіссе, Н.Агаджанян, В.Казначеев, Н.Реймерс келіспеді, олардың айтуынша, бұл ғылым антропожүйенің биосферамен , сондай-ақ адамзат қоғамының ішкі биосоцалдық ұйымдарымен қатынастарының сұрақтарын қамтиды.