Адамның иммундытапшылык вирусы

Жүре пайда болған иммунды тапшылық синдромы (ЖИТС) немес AIDS (ағылшын сөзінен aequired immunodeficiency Syndrome) - көбінесе иммунды жүйенің зақымдануымен сипатталатын АИВ немесе HIV (KEV ағылшын сөзІнен human immunodeficiency virus) - адамньщ иммунды -тапшылық вирусымеы тудырылған ауыр сырқат. Ауру клиникалык көрінісінің полиморфтылығымен, үзак ағымымен, жоғарғы өлім жітімдігімен сипатгалады. Табиғи жағдайда жүғу жолы жыныстық қатынас аркылы, сонымеи катар медициналық манипуляциялар кезінде қан арқылы тарайды және эпидемиялык жылдам таралуға қабілетгі.

АЙВ І983 жылы бір уақытта және бір біріне тәуелсіз Америка ғалымы Р.Галдо мен Франция зерттеушісі Л.Монтанье ашты.

Таксономинсы. АИВ-1, АИВ-2 (HIV-1, HTV-2) Retroviridae түқымдасына, Lentivirus туыстыгьша жатады.

Морфологиясы және дақылдық каснеті. АИВ РНҚ-құрамды вирус, пІшІні сфералық; оның жүрекшесін негізгі Р24 ақуызы және т.б. ақуыздар қүрайды. Ал, липидті қабатыяда гликопротидті антигендер gp 120 және gp 41 (домендері gp 160) орналасқан. РНҚ - қос спиральды репродукция процесі жүру үшін АИВ-ң кері транскриптазасы немесе ревертазасы болады (РНҚ-ға тәуеяді. ДНҚ полимераза). Жасанды джағдайда вирустьщ өсуі өте қиын. Ол тек лимфоцнтті ддкыддарда ғана кебейеді, мөлшері төмен.

Антигендік кұрылымы. АИВ-ньщ серологиялык, қасиетін көрсетепа бірқатар беткейлі (gpl60, gpl20, gp41) жәяе жүрекшелік (р 24, р 18 және т.б) антигендері бар. Қазіргі уақьпта вирустың 2 антигенді түрі ажыратылады, АИВ-1, АИВ-2. Негізгі антигендер наукас адамдарда антидененія түзілуін тудьфады. Алғашқыда gpl20, gp41-re, сосын р24-ке антидеыелер пайда бола бастайды, олар қанда үзак сақталады.

АИВ грипп вирусыньщ өзгергіштігінен жүз және мьщ есе артық келетін өзіне тән антигендік өзгергіштікке ие жөне осы касиет вирусгың баска түріне қарағанда оның транскрипциясьшьщ жылдам. жүруіне байланысты. Бүл АИВ инфекцнясыньщ арнайы садтандыруы мен диагаостикасьш қиьгадатады.

ПатогендІ факторлары, Т-хелпер лимфоцитгерінде қалыпты жағдайда СД4 рецепторлары бар. Олар вирустьщ gp 120 белоктік қасиетіне ие. Осыған байланысты АИВ-ға лнмфотроптылык тән. Бүл вирустардын лимфоциттерге бекуіне, жасушаға еніп, оқда көбіне қолашты жаідай жасайды. АИВ-ньщ лимфоцитгерде көбеюінің нәтижесінде соңғылары бүзылып еледі немесе өзіпің фушсциональдық белсенділігін төмендетеді. Бірақ АИВ-мен Т4- лимфодитгерді емес, сонымен катар басқа да жасушаларды, япш Т- лимфоциггердегідей СД4 сняқты рецепторы бар жасушаларды зақымдайды (жүйке, В-лимфоцит макрофаг, Лаагерганс жасушалары). Иммунды жөве басқада жасушалардың зақымдалуы, иммунды жүйенің қорғаныс кызметін төмендетеді. Нәтижесінде иммунды дефищгггі жахдай және табнғатш инфекциялық, инфекцнялық емес еюншіліхті аурулар дамиды.

Резистентгілігі. Вирус қоршаған ортада, сонымен қатар физикалык, хнмиялық фаеторларға түрақсыз. Бөлме температурасында 4 төулікке дейін спирт, эфир, гипохлоридпев өнделгеннен кейін 4-5 минутган кейін инактивацняға үшырайды. Жуу ертінділерінде, қыздырғанда тез өледі, 80 градуска дейін кыздырғанда 6-7 минуіта, ал 60 градуска дейін кыздырғанда 30 минутта өледі.

Жануарлардың ссзімталдыгы. АИВ-қа тек адамдар сезімтал; АИВ-нын жекелеген белплерін тек маймыл шнмланзеде ғана тудыруға болады, онда да ЖИТС клиникалык белгілері дамымайды.

Эпидсмиялогнясы. АИВ инфекциясы алғаш 1980-1981 жж. АҚШ-да гомосексуалнстердің арасьшда, одан кейін жиі кан қуюды талап ететін гемофилиямен ауыратьш науқастарда, кейін нашақорлар мен жезөкшелердің арасында тіркелгея. Инфекция көзі тек ауру адам және АИВ тасымалдаушысы. Таралу жолы: жыныстық қатьшас, АИВ-мең ауыратын науқастардың материалдарын парэнтеральді еккенде (қан, сарысу, плазма, қан црепаратгар сондай-ак зарарсыздандырылмагаң кұраддарды, аспаптарды қолдану: шприц, ине, кан қүюға қажетгі құраддар T.6.J, сондай-ак жатыр ішінде ұрыққа немесе емізгенде балаға АИВ инфекциясы берілуі мүмкін. Тұрмыстык катынас пен кан соргыш жәадіктер аркылы вирус таралмайды. АИВ инфекциясы барлық континентгерде көптеген мемлекеттерде таралған, әсіресе Америкада, Африкада, Еуропада. АИВ эпидемиясы жылдам таралуда, науқастардың саны әрбір 8-10 ай сайын екІ сселеніл отыр. АИВ инфекциясы адамның көбеюіне кауіп төндіретін кризисті инфекция болып табылады. Сондыктаы ӘДСҮ (әлемнің денсаулык сақтау үйымы) оның жайылуына шаралар колдаиуда. Көптеген мемлекетгерде АИВ-инфекциясьша қарсы зандар қабылданған.

Внрус жыныстық қатынас (әсіресе бұрмаланған) немесе жоғарыда айгылған медициналық манипуляциялар кезінде канға еніп, онда көбейеді, сосын жасушадаи іішғып, бүкіл ағзаға таралады. Оны каннан, лимфа, слекей, көз жас, үрыкган, қынап бөліндісі, тері және т.б.жасушалар меи сұйыктардаи табуға болады.

Патогенезі. Иммундық компетенпік жасушалардың зақымдануы иммунды жуйе кызметІяін бүзылуына әкеледі. Бүл ағггиген мен митогендерге иммунды жауаптьщ тежелуімея иммунды реакциялардың әлсіреуінен интерферон, комплемент, интерлейкин және т.б иммунды факторлар түзілуінің төмендеуімен көрінеді. Вирустар мен В-лимфоцитгердщ поликлонды белсенуінен иммундыглобулян деңгейі жоғарылауы мүмкін. Иммувды депрессия, иммунитеттіц жасушалык. және гуморалдык факторларының басылуы нәтижесінде адам ағзасьшьщ экзогенді (бактерия, вирус, саңырауқұлақ, карапайымдылар) жәае эндогенді (ісіктік және т.б.) антигендерге қарсы корғансыз қальштасады. Бүл механизм екіншілікгі аурулардың гууымен және АИВ инфекциясьшың клнникалык белгілеріне негіздещ-ен.

Клнннкалык белгілері. АИВ ннфекциясы бірнеше кезеддермең сипатгалады.

• Қызбалык кезеңі: жүктырғаннан соң бір-екі айдан кейін қызба, интоксикация, яимфа бездерінін үлғаюы, іш өту жөне т.б. болуы мүмкін.

• Симптомсыз кезең: бірішш кезеңдегі белгілердін барлығы жойылады, науқастьщ сырт пішіяі сау адамға үқсанды, бірак онда АИВ-ға қарсы антиденелер пайда болады. Бүл кезен бірнеше жылға созылуы мүмюн.

• Екіншілікті ауру кезен, АИВ инфекциясының асқьшулары. Екіншілік аурулардьщ 4 тобы ажыратылады: орталык жүнке жүйесінің закымдануьшен өтетін (абцесс, менингит, энцефалнт жөве т.б.), өкпенің закымдануымен өтетін (бактерия жөне қарапайымдылар тудыратьш пневмония), ас қорьггу жольшын закымдануъшен өтетін (диарся, салмақтың төменденуі және т.б), ісіктін пайда болуы (Капоши саркомасы т.б.).

• Термнналды кезең: кахексия (дене салмағының күрт төмендеуі), адинамия, деменция (акыл-есінің теменденуі) және т.б. барлық иммунологиялық көрсеткіштердің төменденуіндегі қүбылыстар дамиды.

ЖИТС - на тек терминалды кезең жатады, ал калған кезеддердің барлығы АИВ инфекциясы бол&п саналады. ЖИТС кезіндегі өлім-жітімдік 100 пайыз.

Иммуннтеті. Нммунитет гуморалды және жасушалық сипатга болады. Антиденелердің манызы толығмен анықталмаған.

Мнкробиологиялық диагностикасы. Ағзаның тіндері мен сүйыкгыктарындағы вирустың антигендерІн, соидаи-ақ қан шіазмасындағы АИВ-ға қарсы антиденелерді аныктауға вирусологияльж, серолопшшқ диагностика жүргізіледі. Вирусты Т-лимфоцит жасушасыныд дакылынан бөліп алады. АИВ-ға қарсы антидееенің көбеюін ИФТ көмегімев аеыктайды, иммундыблотикг өдісін қолдана отырьш оң аәтижені дәлелдейді. Серологиялық өдіс: иммунды фермеіггті ИФТ - бүл АИВ жүқкан наукастарды аныктауға арналған бірінші деңгейдегі тест. Ағггигендік диагностикум ретінде зақымдалған жасушальщ дақыльшан немесе рекомбинантгы ДНҚ квмегімен алынған антигевдер қолданылады. Қанның сарысуында gp 120, р24 акуыздарьша, және АИВ басқа антигедеріне қарсы антиденелерді аныктайды. ИФТ оң нөтижесін иммундыблотинг (вестернблотинг) қоюмен дәлелдейді. р24, рЗІ, gp 41 немесе gp 120-ға қарсы антиденелер анықталғаннан кейін нәтижені он деп санайды. Зақымданудын бастапқы кезеңдерде канда р24 антигенін анықтау тиімді. Молекулярлы- генетикалық әдіс: ПТР және вуклейн қышкылдардың гибркдизациясы адісі. АИВ инфекцнясыньщ маңызды көрсеткіші СІМ-лимфоціптер және СШ-тің CD8 қатьшас мөлшерінід қүрамын аныктау болып табылады.

Емдеу. Емдеу тиімдІ емес. Кейбір нәтижелер жасушаларда вирустың решшкациясын тежейтін, өмірін аздап үзартатын азидотимидинді колдаяуға мүмкіндік береді, дегенмен наукас міндетгі түрде қайтыс болады.

Сактандыруы. Арнайы сақтандыруы өнделмеген. Нсгізгі кұресу шаралары нашақорлық, жезөкшеліх, і емосексуалшм, жыныстык қатьшасты (корғаныстын мехаиикалык. тәсілі) үзу, медициналық манипуляцияларды (бір ретгік шприцтер, инелер, қан қүю күралдары, АИВ-қа донорлар мен қан препаратгарын тексеру т.б.) қадағалау, санитарлық ағарту жүмыстарын жүргізу. ҚР денсаулық сақгау министрлігі АИВ инфекциясының тарал>ъга шекгеу максатында иммунды тадшылық вирусымен зақымдалғандарды табуға, көптеген сақтандыру шаралар кешенін осы аса қауіпті аурумен кұресуге ұсынады.

ЖИТС-ке қарсы вакцина

АИВ-вакцинасын дайындау идеясы вирус ашылғаннан кейін бірден туды және де басындда ауыр мәселеге тірелген жоқ. Қоздырушысы белгілі, дақылданады, протективті эпитоптарға дейін оның антигендері анализденген, гендері клондалған және жоғары тазалықты вирусты материалдардың кезкелген саның жасауға «дайын». Қорыта айтқанда, қазіргі уақыттағы технологияға сүйене отырып, вакцинаны дайындау қиынға түспейді деп ойлаған. Бірақ ауыр еңбекпен өткізілген жылдар қоректі нәтижеге әкелген жоқ. Бірқатар сұрақтарды шешіп (соның ішінде, АИВ-туындыларының потенциальдық қауіптілігі жайындағы күмәнділікті ), оларда бәрі бір оңды нәтижеге деген сенімсіздік сақталмады.

Себептері бірнеше, және де қайталанбас үшін, жоғарыда айтып өткендерде сілтеуге болады. Бірнеше орында АИВ-тең жоғары антигендік өзгерісі, барлығынан бұрын др-20, суперкапсидті гликопротеиндермен ассоциацияланған ең жауапты (иммунодоминантты) эпитоптар бойынша. АИВ-инфицирленген шипанземен, жасуша дақылдарындағы вирустарды бейтараптау тәжірибімен, вакциналық (зертханалық бейімделген) штаммдарға қарсы протективті эффекттің клиникалық ("жабайы" немесе "далалық") изоляттардан қарсы қорғайтының дәлелдемейтінің көрсетті. Вакцинациядан кейін АИВ-ті жұқтырып алу мүмкіндігі туралы кездей-соқ байқауларда аз емес күмәнді тудырады. Бақыланған топтармен осы сандарды салыстыру үшін кең маштапты зерттеулер қажет, бірақ ұйымдасқан жоспарда осыны істеу оңайға түспейді. Толық айтқанда, АИВ- вакцинасының эффективтілігін тексеру үшін қиындықтармен қатар жүреді. АИВ инфекциясын (маймылдар мен мысықтар ЖИТСі ) келтіретін, эксперементті модельдер пайда әкеледі, бірақ бір қатар айқын шектеулері бар. Шимпанзелер АИВ-қа сезімтал, бірақ клиникалық түрде инфекция өзін көрсетпейді. Жасушалық дақылдарды зерттеу инфекцияның базистік заңдылықтарын оқуға мүмкіндік береді, алайда клиникалық шыңдықтан алыс болып шықты. Адамдарда тәжірибе жүргізу қатал этикалық мәселелермен сабақтаса жүреді.

Жұқтырудың әртүрлі әдістерінде вакциналарды унификациялау мүмкіндігі туралы сұрақ әлі шешілмеді. Масалы, қабақты антигендер негізіндегі вакциналар тамыр ішілік жұқтыру кезінде (шимпанземен тәжірибе жүргізгенде) вирустың тұрақтануын алдын-алады, бірақ шырышты қабат арқылы (жыныстық жолмен) жұқтырғанда протектівті эффекттің ұзақтығы мен оның беріктілігі сұрақ әлі шешілмеді. Антиденелер үшін тосқауыл ретінде ағзаға жасушалар (лимфоциттер, моноциттер) ішіне еңген вирус бола алады. Шырышты қабаттармен тері арқылы жұқтырғанда дендрит жасушалармен лимфоидты ұлпаларға тасымалданатын вирустармен байланысты қосымша маселелер пайда болады.

Вакцинаны дайындауда көптеген ұмтылыстар суперкапсидты антигендер оның ішінде gр-120, айналасында шоғырланған. Қазіргі замандағы вакциналогияның техникалық құралдарының бүкіл арсеналы қолданылды немесе қолданылуда, бұл: (1) рекомбинантты белоктар, әр түрлі генді-инженерлі жүйелерден алынған, (2) синтетикалық.

ЖИТС-вирусына қарсы вакцинаны дайындаудағы наразыландырған курьездердің бірі маймылдарды вакцинациялаумен байланысты болды. 1989жылы белсенсіздендірілген маймыл вирусынан (Siv, oтa Hrn.siwian-маймылдық) жасалынған "қарапайым" вакцинасының оң эфффектісі жайында хабар пайда болды. Протективті эффектісі Siv әртүрлі антигендік нұсқауларға таралып, тамыр ішілік және шырышты қабаттар арқылы жұқтырудан қорғады. Бірақ осы тез табыстың нәтижесінде пайда болған оптимизм тез тарап кетті, себебі поствакциналық қорғаныш вирусты компоненттермен емес, адамның Т-лимфациттерінің антигендерін иммунизациялауіен байланысты болды. Вакцинаны дайындауға және сынамалы жұқтыруда қолданылған Siv-ті адам қанының мононуклеарлар дақылынан алғантын, сондықтан олардың антигендері вириондардың құрамына қосылған. Адам жасушаларын маймыл жасушаларымен алмастырылған соң вакцина өз эффектісін жоғалтты.

Иммунодоминантты эпитоптарға ұқсас пептидтер (3) АИВ-гендерін тасушы векторлы вакциналар мысалы, env-, gog-, pol-гендер құрамды рекомбинантты поксвирустар,(4) қосымша АИВ-гендермен және бактериальді плазмидалар негізінде құрастырылған ДНК-вакциналар (олар "бірге тіршілік етіп", вирустық антигендерді синтезін инициирлеуін үміттенуде).

Соңғы жылдары вакциналардың иммогенділіктің жалғыз критерий ретінде саналатын антиденелерден алшақтау белгіленді. Бұл ең біріншіден жасушаішілік паразиттарға, соған қоса вирустарға қарсы вакцинацияға (егуге) жатады. Цитотоксикалық Т-лимфациттермен реализацияланатын, жасушалық иммунитетті стимульдейтің Т-эпитопты вакциналарға ынта пайда болды. Олардың АИВ-инфекциясында вирустың репликациясын болғыздырмай, вирусбейтараптайтын антиденелердің алдында пайда болуы алдында айтылды. Ең басында инфекцияны тоқтатып, Т-киллердің АИВ-бар клеткаларды толық өлтіретін қабілеттілігін дәлелдейтін мәліметтер бар.Ол туралы қауыпты топқа жататын адамдарды бақылау бойынша,АИВ –мен қайтадан қатынаста болғанда зақымдалмаған:кейбір жағдайларда серонегативтілігі анти-АИВ СD-8 Т-лимфоциттың болуымен біріккен.

Беткейлік гликопротеиндерден басқа, вириондардың ішкі белоктарында Т-эпитопты белсенділігі болады,және де регуляторлық пептидтер де ,үйткені олар репликация кезінде НLA-мен бірге зақымдалған клеткалардың беткейінде экспрессиялануы мүмкін. Т-эпитоптар антиденелер синтезін қоздыратын құрылымдарға қарағанда, консервативті болып келеді, яғни солардың негізінде жасалған вакциналар әмбебаптау болып келеді (яғни вирус өзгерістерінен тәуелсіз). Жалпы айтқанда,толыққүнді қорғауды қалыптастыру үшін әртүрлі біріккен АИВ-компоненттер қажет.Осымен байланысты:ең жақсы толық вириондардан (өлген немесе аттенуациялған) жасалған вакцина жумыс істеу керек.Сол және басқасы да тексерілді,бірақ қорытындылары үқсас болмады.Сондықтанда АИВ-ның алдындағы қорқыныш соншама жоғары,вириондық вакцинаны еңгузеде қауіптілік сезімін түдырыды.Осы себеппен,мысалы,nef-ген бойынша дефектті,АИВ-штамм негізінде жасалған тірі вакцинамен жүмыс баяу өтіп жатыр.Үміттейтін қорытындарға қарамастай,вирустық реверсия шансі энтузиазмді томендетеді.

Аса батыл ойлар тек қана алдын-ала сақтайтын емес,стерилдейтін иммунитетті индуцирлейтін немесе ең болмаса АИВ-репликацияны төмендететін инфекциялық процесстың басында болатындай,емдеу АИВ- вакцинаны жасауға мақсатталған. Басқаша,аггрессивті АИВ-персистенция фонында тез әлсіздейтін иммунитеттың салыстырмалы стабилизация фазасын жасанды узартуға мақсат қойылады.Бүл түралы көп күмән айтылды.Біріншіден,бүл иммундық жүйе бузылыстары қалпына келмейтін,антигендерге реактивтілігі жоқ, патологиясы күрделі науқастарды өлімнен сақтауға бағытталады. Егер пессимистық болжаудар орындалмаса,онда техникалық көз қарастан, терапевтикалық вакциналардың превентивті препараттардан айырмашылықтары болмайды.