Тақырып-12. Солтүстік Қазақстан аймағының әлеуметтік экономикалық жағдайы

1 .Солтүстік Қазақстан аумағын жар-ғы территориялық ұйымдастыру.

2.Солтүстік Қазақстан аймағының табиғи жағдайлары мен ресурстары.

З.Солтүстік Қазақстанның өнеркәсібі.

4.Солтүстік Қазақстанның нақты инфрақүры лымы.

5.Солтүстік Қазақстанның әлеуметті инфрақұрылымы.

Табиғат ресурстарын, оның ішінде әсіресе мұнай мен газ өңдеуді, басқа елдердегідей пайдалы қазбаларды алудың лицензиялық жүйесі бар. әлемдік тәжірибеде мұндай рұхсат лицензия, лиза, концесия, узуфрукта, келісім, жалға беру түрінде беріледі.

Лецезиялық келісімдер көптеген елдерде тәжірибеден өтті, мысалы Норвегияда, Италияда, Францияда, АҚШ – та, Ресейде және тағы басқа елдерде. Бұл келісімдер арасындағы айырмашылық әдетте жұмыс істеу мерзімімен рұқсат түрінде іздеуге барлауға, өндіру мен өңдеуге. Мысалы Ұллыбританияда барлау үшін лицензия 6-жылға, ал өндіруге 20 – жылға беріледі, ал Францияда барлауға лицензия мерзімі 5 – жылға дейін, өндіру үшін концессия 50 – жылға дейін, ал теңізден мұнай іздеуге 2 – жылға дейін.

Шет ел инвестициясын жүзеге асырудың инвестициялық өсім потенциялының тиімді құралы концессия болып табылады. Оны БҰҰ бағалау бойынша 20 – дан астам дамыған және дамушы елдер қолданған. Қазақстанда өнім саласындағы лицензиялар мен келісімдер кеңінен тараған. Мысалы,батыс Қазақстан облысындағы Қарашаған мұнайгазконденсаттық жердің өңдеуі барысында 1997ж AGIPkarashaganak B.V(«Андижан»,Нидерланды).Және В.G.Exploration and Production Limited («Бритиш газ» Ұлыбритания),Техасо International petroleum Company (“Tekcako”АҚШ), «Лукойл Мұнай компаниасы»ААҚ («Лукойл»,Ресей), «Қазахойл Ұлттық Мұнайгаз компаниясы»АҚ (Қазахойл, Қазақстан) және Қазақстан Республикасының Үкіметі арасындағы өнімді бөлу туралы келісімге қол қойылды. Ол келісімнің негізгі мезеттері.

- инвестор шығындарын өтеу;

- мемлекетпен мұнай компаниялары арасында өнімді бөлу;

- жер қайнауын пайдаланушының арнайы төлемдерін салықтар мен басқа деп аталады. Міндетті төлемдерді төлеу;

Берілген келісімнің принципионльды жағдайлары мыналар:

А) шет ел жағымен ұлттық компаниялар кенілиті өңдеудің барлық шығындарын көтереді; б) мұнай компанияларын өз шығындарын өнімнің келісілген бөлігі ретінде өтеуге құқғы бар; в) қалған бөлігі компаниялармен мемлекет арасында таратылады. Келісім шарттың бұл түрінің кемшіліктеріне мыналар жатады: келісім шарттарын заңды түрде біріктеудің жағтығы, кеніш өңделетін аймақтығы құқықтардың шектелуі. Келісімге қол қоюда жергілікті басқару жүйесі қаыспайтындықтан аймақтық көзқарстары әлсіз көрсетілген. Белгіленген келісімдерге сәйкес мыналар межеленеді: құны 10млн тұратын Чапаево, Казталовка және Жәнібек аудан орталықтарын байланыстыратын автоторпы құрылыс; Барыс – Сайхын қазанықтары мен тұрғын үйлердің газ бен қамтамсыз ету үшін газ құбырының құрылысы (құны 22млн.долл. және 8млн.долл), ақсай қаласымен Шыңғырлау енлді, мекенінің сумен қамтамсыз ету, магистральды су ақылар мен Насос станциясының құрылыс (құны 8млн. долл.және 5млн. долл). Көрініп тұрғандай, келісіммен межеленген жоспарлар негізінен әлеуметтік саланың дамуын емес, обьектілердің инфрақұрылысын қарастырады.

Бұл кемшілікті, аймақ өкілдерінің келіссөзге қатысын, шетелдік инвесторлармен келісімге қол қою арқылы жоюға болады. Тек жергілікті органдар ғана территория дамуындағы басылымдықтарды дұрыс анықтай алады. Яғни, қарыз және жергілікті жұмыс күшін қолдану жайында шетелдік серіктестіктермен келісім міндеттерін қарастырып, жергілікті және басқа да материалдарды қолдану туралы, квалификациялы маман дайындау, әлеуметтік объекті құрылысын, бүкіл территория халқының денсаулығын сақтау және қоршаған ортаны сақтау. Келісімде заң шығару концепциясына сәйкес мұнай бағасының өзгеруіне не әсерленуін ескеру қажет. Бұны Ұлыбританиямен Норвегия тәжірибесі бойынша мұнайдан түскен кіріске арнайы салық салу және концеселия жинау жолымен істеуге болады. Бұндай салық мұнай компанияларының жоғары табыс табуын шектеуге мүмкіндік береді: Мемлекет концессиосективін сатып алып, оның тең құқылы иесі болып, жайлам туған жерді өңдеуге қатысуын кеңейте алады. Мысалы Таяу шығыс елдерінде Сауд Арабиясымен Кувейтте осындай жағдай болды.

Қазақстанда тек шетелдік инвестицияны және несиені пайдаланудың, шетелде кең тараған комплексациялық келісім сияқты түрі елеусіз қалып отыр. Ең маңыздысы Қытай тәжірибесі, онда компенсациялы келісімде құралдар, технологиямен техникалық қажеттілік Қытай жақтан көрсетілетіні айтылады. Серіктестік объектіні қабылдаушы жақ басқарады, ол келіскен мерзім ішінде өндірілген өнімнің белгілі бір бөлігін тұрақты жеткізу жолымен шетелдік серіктестердің шығыны компенсациялайды. Заңдарын мына мәселенің қарастырылуы маңызды, яғни компенсация кезінде Қытай және шетелдік серіктестер кіріске салынатын салықтар босатылуы және импортталатын құралдар, шикізат, материалдар кезеңінен төлемақысыз өтуі. Нәтижеде компенсациялық кепілдік аймағында шетелдік инвестицияны игеру деңгейі, Қытай экономикасына шетелдік инвестицияны тартудың басқа да түрлері бойынша ұқсас көрсеткішті бір жарым есе көтерді. Бұл тәжірибені Қазақстанда аймақ көлемінде мақсатқа негіздеп қолдану қажет.

Біздің елде кең таралмаған, инвестициялық әлеуетті қолданудың тиімді басқаша түрі – лизинг болып табылады. Ол жабдықтармен транспорттық қаржыда қаржыны инвестициялау тәсілі ретінде ерекше тиімді. Мысалы: Японияда лизинг операциясының жылдық өсуі 25 – 40 % құрайды, ал Қытайда лизинг операциясының жылдық көлемі 1 млрд. долл. өсті. Лизинг жетістіктері кеден жеңілдігімен салық режимінің енуіне себеп болды. Инвестиция тартудың бұл жолы қазақстанда үлкен перспективаға ие, тек лизинг алушы емес сонымен қатар лизинг беруші немесе лизинг іске асырылып жатқан территория немесе мемлекет алатын жетістік. Лизинг объектісі мүлік немесе негізгі капитал болғандықтан, қысқамерзімді несие сияқты шығынды қаржыландырмайды, ал капитал құрушы инвестицияны ұлғайтуға жал береді, бұл аймаққа лизингтің тигізетін тиімділігі. Нәтижеде лизинг инвестициялық қызмет тиімділігін арттыруда, өндірістің дамуында, прогрессивті технология дамуында, аймақта жұмыс орнының пайда болуында немесе т.б. лардың арттыру тәсілі қызметін атқарады. Сол себепті жергілікті билік органдары лизинг операциясының ынталандыру мен кеңейту мақсатын қолға алу керек. Екі жаққа да ыңғайлы әрі пайдалы төлем сызбасын жасауға мүмкіндік беретіндіктен, лизинг келісімі өте ыңғайлы. Мысалы, лизингтік төлем лизингке алынған жабдықтан өндірілген тауар реализациясынан алынған жеңілдіктен кейін іске аса алады. Лизинг үшін амортизациялық және салықтық жеңілдік бұл инвестициялау құралының қажеттілігін арттырады. Осылайша, біздің ойымызшы қаржы лизингі капитал қалыптастырушы инвестициясының прогрессивті қалыптастыру құралы ретінде Қазақстан аймағында үлкен дамуға ие бола алады және ие болу керек, әсіресе басымдықтарды реализациялау үшін.

Шетелдік инвестицияны тартудың аймақтық бағдарламасына негізгі орынды компенсациялық келісім мен лизинг негізінде орындалатын бағдарлама алу керек.

Осы процедура бюрократия өлшеусіз трансакциялық ұстаумен уақытқа кешігуге әкелетіндіктен шетелдік капиталды тартуға басты тежеуіш болып табылады, сол себептен шетелдіктердің қатысуымен фирма регистрация процедурасын ықшамдау қажет. Мұнда – инвесторға тек бір әкімшілік органмен іс жүргізуге рұқсат беретін «бір терезеге» принципін енгізу мақсатқа сай.

Инвестициялық қызметті реттеу аймағында республикалық және аймақтық басқару органдары арасында құзыретті, оптималды болу, административті кедергінің азаюы, және институтционалды нарықтық структураның дамуымен инвестициялық процесстің активизациясы және оның тиімділігінің артуы іске асады.