Тақырып-11. Батыс Қазақстан аймағының әлеуметтік экономикалық жағдайы

І.Батыс Қазақстан аумағын жар-ғы территориялық ұйымдастыру.

2.Батыс Қазақстан аймағының табиғи жағдайлары мен ресурстары.

З.Батыс Қазақстанның өнеркәсібі.

4.Батыс Қазақстанның нақты инфрақұры лымы.

З.Батыс Қазақстанның әлеуметті инфрақұрылымы.

Аумақтық тартымдылығы тек белгілі ауданға келетін шет елдік және отандық инвесторлар үшін экономикалық реттеулер жыйынтығы мен, жеңілдіктермен пұрсаттылқпен анықталмайды. Оданда жоғары деңгейде ол аумақтың қасйеттерінің жақсаруына тәуелді, яғни оның инфрақұрылымының дамуына тәуелді. Инфрақұрылым ретінде өндірістік нарықтық және әлеуметтік обьектілердің ауқымдық жиынтығы қарастырылады. Бұл реттелген транспорт және байланыс, коммуникация және жабдықтау жүйесі, банктермен институционалды құрылыстың дамғын жүйесі, өмір сүруді қамтамасыз ету және әлеуметтік саланың обьектілері.

Жеңілдіктермен стимулдар көбінесе артта қалған және экологиялық және сәтсіз ауданданда аумақтың жағымсыз өтей алмайтын ауданда үлкен маңызға ие. Экономикалық және қаржылық стимулдарды қолдану тек мынадай жағдайда өзін ақтай алады, егер оның аумақтағы қызметіның аяқталғанынша сонғысы инвесторлар үшін жеңілдіксіз – ақ тартымды болса. Басқаша айтқанда, инвестиция үшін экономикалық тұтқаны және стимулды қолдану уақытша болуы керек, және ақырындап, экономиканы либеризациялаумен жайылуы керек. Бұл инвестициялық заң шығаруды либеризациялаудың әлемдік тенденцияларына сәйкес келер еді.

Институционалды мекемелік өлшемдер тұрақты сипатқа ие. Қандай жағдайда болмасын инфрақұрылымның дамуы инвестициялық потенциялды тиімді қолдану механизімін жүзеге асырудың қатесіз нұсқасы болып табылады, себебі, аумақтық инвестициялық саясаттың приоритетті дұрыс таңдауына тәуелсіз узақ мерзімді позетивті әсер береді.

Қазақстан Республикасының аудандарында жағымды инвестициялық және іскерлік климатты қалыптастыру және инвестициялық потенциялды тиімді қолдану перспективалары мына мәселелердің шешілуне тәуелді:

- салааралық және ауданаралық капиталдың тиімді нарықтық механизімін құру;

- институционалды нарықтық инфрақұрылым эелементтерін дамыту;

мекемелер және аудандық инвестиция рыногының капитал өткізуші инфрақұрылымын дамыту; - ауданның банктің жүйесін даиыту және оның капитализация деәгейін арттыру;

- инвестиция тартудың мемкемелік формаларын іске асыру;

- жоспарлауларды іске асыруда инвесторлармен мемлекететтің қатысуы туралы шешім қабылдау және негіздемелерді іске асыру.

- Ақпараттық база мекемлермен инвестицияны тартудың транспераренттігін арттыру;

- Шет ел қатысуындағы компанияларды құрумен тіркеу әрекеттерін ықшамдау;

- Инвестерілеуді қамтамасыз етудің кансалтингтік және маркетінгтік мекемелері.

Тарту механизімінің институцоналды элементтері, аккумулирование, құю және инвестицияны қолдану туралы айтар болсақ, олар республикада нашар дамыған, оның кейбір аудандарыда мүлдем жоқ. Инвестиция үшін институционлды жағдайлы мұндай жағдай қазақстан ерекшелігі емес, ол барлық дамуші елдерге және ауыспалы экономикалы елдершге тән.

Банктік жүйемен оның аумақты құрылымының дамуының денамикасын зерттеу мынаны көрсетеді, республикада ауыспалы эконмикалы барлық елдердің банктік жүйесіне заңды түрде сәйкес банк санының қысқару тендециясы байқалды. Банк санының қысқаруы оның сапалы өсімімен және капитализация өсімімен қатар жүрді. Осылайша, егер 1995 ж. банктердің 80% мың жарғалық капиталы 100мин теңге болса онда 2004ж. мұндай аз күшті банктер болмады, олардың жалпы санының 11% ының жарғылық капиталы 500 – 1000 мин теңге, 37% - ы 1000 – 1500 млн. теңге және 48% - ы 2000млн теңге болды.

Бірақ аумақтық құрылымда жағымды өзгерістер байқалмады – егер 1995ж. барлық банктердің 48,4 % - ы Алматыда және 13,6 % - ы, Оңтүстік Қазақстанда құрылса, 2004ж. Алматы қаласында 29 банк жұмыс істеді, бұл олардың жалпы санының 80,5 % - ы құрады. Банктердің барлық жиынтығынын олардың тек екеуінен ғана өндірісті дамыған Павладар облысында («Дана банк» ААҚ, Екібастұз ААҚ, «Заман – банк»), Астана қаласында («Цесна банк»ААҚ, «Қазақстанның даму банкі» ЖАҚ), және Оңтүстік Қазақстан болысында (Түркістан ААҚ «Асана – банк», «Қазақстанның өндірістік банкі» Шымкент ААҚ); біреуден, Қарағанды («Валют – Транзитбанк» ААҚ) және Маңғыстау («Нефтебанк» ААҚ) облыстанрын да жұмыс істеді. Ақмола, Ақтөбе, Алматы, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Қостанай, Қызылорда, Солтүстік Қазақстан, Батыс Қазақстан сияқты ірі облыстарда 2004ж. бірде – бір дербес банк тіркелмеген, банктік жүйе тек бөлімшелермен көрсетілген. Банктік активтердің 80% - ы бұрынғысынша Астана мен Алматы банктерінде. 2004 ж. 2 – ші деңгейдегі 25 банкте ғана аудандарда бөлімшелері болды оның ішінде бөлімшелердің 60% - ы «Қазақстан халықтық жинақ банкі» мен «Қазақстанның наурыз банкіне» тиесілі. Мұның барлығы жерлердегі банктік жүйенің толық дамымағандығн көрсетеді.

Рес:

2 – ші деңгейдегі банктердің несиесі 1998ж. салыстырғанда 14,2 есе өсіп 2004ж. 1 – қазанында 1328,8 млрд. Тенгені құрады, ал олардың ұзақмерзімділері осы уақытта 58,6 – дан 65,8% - ға өсті. Бірақ несие обьектілері бойынша банк несиелерінің бөлшекті тексеріу мынаны көрсетті, барлық келісіммен тек 12,2% - ы ғана нгеізгі қорларды игеруге жұмсалған, 10,4% - ы жаңа құрылыспен қайта құруға, 75% - ы тұрғын үй салу мен иемденуге жұмсалған. Несиенің қалған 69,9% - ы айналым қаражатын алуға жұмсалған. Осылайша инвестициялау мақсатында әлі күнге дейін Қазақстан бактері барлық несиелерінің 30,1% -ын ғана бөлуде. Елдің қаржлық орталығы болғандықты, Алматы қаласында ең пайдалы жағдайда. Осылайша Алматы қаласында екінші деңгей банктері бөлген несие 2004ж. 6 айында ғана 1,2 есеге артып 877,2млрд.теңгені құрады. Мұндағы ұзақ мерзімді инвестициялық нестелер – 66,0 %.

Аудандық қорларды шоғрландырумен инвестициялық қызметтің тиімділігін арттыру үшін аумақтық банктердің маңызы зор. Отандық және Ресейлік тәжірибелер көрсеткендей қаржылық қосылатын кезінде (1998ж) аумақтық бактер тірішілікке қабілеттірек болды. Аумақтық банктерді ары қарай дамыту мен кұшейтуга, толық бағалы банктік қызмет көрсетуді қалыптастыруды барлық аумақтарда банктік саладағы нарықтық ортаны реттеу заңдылығын жүзеге асыру қажет. Аумақтық банктер дамуында бас назарды жеткілікті капитал критерийіне емес, тәуекелділікпен несиелік сомкені басқаруға, оның сапасын арттыруына аудару керек. Сонымен бірге Ресейлік экономистердің ақыл кеңестерін тыңдау да пайдалы.

Аумақтық дамуды инвестициялаудағы банктік жүйенің қатысуын жандандыру және экономиканың шынайы секторындағы несиелеуді ұлғайту үшін, біздің ойымызша.

- нормативті – заңды актілерді қабылдаумен өңдеу.

- Аумақтық банктедің қызметінің транспаренттілігін қамтамсыз ету, қаржылық және банктік бақлауды күшейту;

- Аумақтық басққару жүйелерінің өзара байланысын қамтамсыз ету, қаржылық жағдайдағы мониторинг сұрақтары бойынша Қазақстанның Ұлттық банкімен аумақтық банктік жүйе арасындағы, аумақтық банктер мен олардың тәуелділіктері арасындағы байланысты қамтамсыз ету керек.

- Несиенің мақсаттық бағыттарына сәйкес банктердің салық салу

табыстарын саралау, оның ішінде өндірістік инвестицияның

ортамерзімді және узақмерзімді неселуінен шыққан табысқа

жеңілдіктер орнату.

- ірі мемлекеттік инвестициялық жоспарлаудағы банктер қатысуының конкурыстық жүйесін дамыту.

- Еркін ақша құралдарын ретті болумен саралау үшін инвестициялық институттар жүйесінде мынаны атап айтуға болады, сәйкес заң актілерінің қабалдануына қарамастан, ол республиканың Қазақстанда нашар дамыған, оның себептері мыналар:

- Бағалы қағаздар нарығының дамымағандығы, әсіресе корпаративті сектордың:

- инвестициялық – приватизациялық қорлардың өкінішті тәжірибесі;

- инвестициялық қордың екеулік салық салуын орнататын салықтық заң шығарудың жетілдірілмегені;

- бағалы қағаздар сөмкенсін басқаратын компаниялардың әлсіз даму;

- көптеген мекемелерінің акциялардың өтімсіздігі;

- бағалы қағаздар нарығында шарушылық субьекітілердің шығысын ынталандыратын механизімдердің жоқтығы;

- өндірістке мекемелермен потенциялдарды ең жарлығы оларды бағалы қағаздар таратудағы сауатсыздығы;

- потенциялды имититенттерге көмек үшін аудандарындағы мамандандырылған консалтінгтік және ақпараттық орталықтардың жоқтығы;

2004ж. соңына қарай Қазақстанның инвестициялық институттер

жүйесіне мыналар кіреді.

- жеке банктік операцияларды орындайтын 47 құрылым, оның ішінде Қазақстанның биржа қоры 2 ипотекалық компаниялар, қорлармен компаниялар тізбегі;

- 2001 – 2004ж үйымдастырылған 82 несиелік серіктестік. Олар бөлген несиел 2004ж. қыркүегінде 2000жылмен салыстырғанда күрт өсіп 4525млн. теңгені құрады.

- Тек кепілдік арқылы қарыз беруге маманданған 72 ломбарт;

- 16 жинақтаушы зейнатақы қоры (ЖЗҚ), олардың 12 – сі Алматы қаласында және тек 4 – і аудандарда «Мемлекеттік емес жинақтаушы, Валют – Транзит қоры» ЖАҚ, Қарғанды қаласында, Жезқазған қаласындағы «Қазақ мыс ЖЗҚ» ЖАҚ, Ақтөбе қаласындағы «мемлекеттік емес ЖЗҚ» Мұнай газ – дем, ЖАҚ және «Корпаративті ЖЗҚ» Филип Моррис Қазақстан ЖАҚ.

- Зейнетақы активтерін басқаратын 8 – компания оның ішінде мемлекеттік ЖЗҚ мен инвестициялық басқару сияқты Қазақстанның Ұлттық Банкі;

- Денсаулықты, өміріді, тасымалдаушының жауапкершілігі, және де мүлікті, автомобиль, әуесу, темір жол транспорттарын міндетті және ерікті сақтандыратын 36 сақтандыру мекемесі;

- Дамыған институционалды құрылым жинақтаушы зейнетақы қоры болып табылады, орлардың жинағы 1998ж. 23,5млрд. Теңгеге өсті, сонымен бірге дәл сол мерзімде несиелік серіктестіктің активтерінің жыиынтығы. 8,8млрд. Теңгені, сақтандыру компанияларыныкі – 37,6млрд. Теңгені, басқада банктік емес қаржылық мекемелердікі – 92,6млрд, теңгені құрады. ЖЗҚ инвестицияны негізінде тек мемлекеттік бағалы қағаздарға және ішінара корпаритівті, 2 деңгей банк депозиттерімен және халықаралық қаржылық мекемелердің облигацияларына жүргізеді.

1999ж. республика ұгкіметінің қаулысы мен 1999 – 2000ж.ж. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығын дамыту бағдарламасы қабылданды. Бірақ оның барлық жағдайлары бірдей іске аспады. Және тек қазіргі кезде ғана Қарағанды қаласында аудандық орталық – Қазақстандық биржа қоры құрылды. Биржа капиталы әзірге 50млн. теңге мен анықталған, оның ішінде банк үлесі 51% - ді құрайды.

Осымен байланысты мынадай сұрақ туындайды: бағалы қағаздар нарығының жетілмеген жағдайында Қазқстанға 2-ші биржалық қор керек пе? Қарағанды қаласында осындай құрылымды құру қажеттілігі осы ауданның жоғары өндірісті потенциалмен байланысты. KASE – ке Қарағанды обылысынан (Валют – Транзит банктің) бағалы қағаздары ғана берілген, ал Қарағандының, Жезқазғанмен Балқаш қалаларының ірі мекемелері листинг өтпеген және өз бағалы қағаздарын ринокта бермейді. Мұндай биржаны қалыптастыру бағалы қағаздар нарығының қызметін жетілдіреді, ақша ресурыстары тарту мен оларды аудандарда пайдалануға қосымша мүмкіндіктер берді.

Біздің ойымызша, аймақтағы инвестициялық процесттердің тиімділігін арттыруды сақтандыру компаниялары маңызды рол атқару тиіс. Оның маңызын екі жақта: 1-ші жағынан барлық сақтандыру құрылымдары инвестициялық институттардың қызметін орындайды, басқа жағынан инвестициялық климатты ары қарай жақсарту арнай сақтандыру мекемелерін құруды талап етеді. Біріақ Қазақстанда, оын аймақтарында мықты сақтандыру компаниялары жоқ.

Облыс деңгейінде кепілдіктік сақтандыру қорларын құру мүмкіншідігі бар, олардың құрылтайшылары аймақтық басқрау жүйесі, берілген аймақты жұмыс істейтін шет елік және ұлттық мекемелер мен компаниялар, банкті және басқа да қаржылық мекемелер болуы мүмкін. Кепілдіктік сақтандыру қорлары инвесторларға кепілдік беріп ғана қоймай, муниципалдық қарыз қорының кепілі ретінде бола алар еді.

Қазақстанда жұмыс истейтін шет ел компаниялары инвестицияны қайта сақтандыру қажеттілігіне сирек кездеседі. Бұл мәселені AIG, OPIC,LLOIP, GERMES сияқты шет елдік сақтандыру компанияларымен бірлесе отырып сақтандыру компанияларын құру арқылы шешуге болады.

Инвестициялық потенциялдың арықарай жетіліу, аймақтардағы инвестициялық қызметтің жандандыру мен капиталдың еркін қозғалысы.

Инвестициялық инстетуты дамығын және түп нұсқалық нарықтық жүйесінің қалыптасуына септігін тигізеді. Бұл мақсаттарды мынадай шараларды іске асыру керек:

- инвестициялық ресурыстар ағынын басқаруды қамтамасыз ету мақсатында аймақтық деңгейдегі инвестициялық қорлардың құрылуы мен дамуын қадағалау;

- арнайы үйымдастырылғын «3 – ші» нарық құрылымын қалыптастыру ;

- муниципальды бағалы қағаздарды реттеу мен олардың кепілдігі қамтамсыз ету бойынша заңды – нормативтік актілерді қабылдау және өңдеу мунициплды облигацияларды шығару Павладар олблысы, Қызылоданың (1996ж), Маңғыстаудың (1999), Атыраудың (2000), Шығыс – Қызықстанның (2002), Алматы мен Астананың (1999), аймақтық тәжірибелерінде бар.

- Аймақтарда инвестициялық – ретингтік орталықтар құру;

- Инвестициялық жоспарлаулардың экспертизаларының, қайта өңдеулерді жоспарлау және олардың іске асуын қамтамасыз ету үшін аймақтық инвестициялық жоспарлау орталықтарын құру;

Инвестициялық потенциялды пайдаланудың институционалды – мекемелік механизімнің маңызды құраушы бөлігі консалтинг болып табылады. Бұл экономикамен басқаруға профиссиояналды қолдау көрсететін нарықтық инфрақұрлым элементі, республика аймақтарында дамымаған. Аймақтық экономиканы инвестірлеудің консалтингті сүйемелдеуі шет елдегі инвестициялық жоспарлаулардың іске асрудың тиімділігімен өңдеудің ажырымас бөлігі. Консалтинг мына мәселелерді қарастырады: инвестірлеу жағдайын бағалау, инвестиция лық жоспарлармен бизнес – жоспарлар құру, бағалы қағаздар бойынша ақыл – кеңес беру, маркетингтік зерттеулер, инжинеринг, ақпараттық және компютерлік қамтамасыз ету; егер заңда ақыл – кеңес аудит пен бухалтерлік есеп саласындағы ақыл кеңестер реттелсе ол әлемдік танымал ақ – кеңес фирмалары арқылы жүзеге асады.

Бұл салада аймақтық әкімшілік жаңа консалтингтік құқралымдардаң дамумен пайда болуына қолдау жасауға үлкен болуы тиіс. Аймақтық әкімшілік жұмысына аймақтардың сәтті инвестиция лық имиджін қалыптастыру да кіріседі.