Тақырып-10. Шығыс Қазақстан аймарының әлеуметтік экономикалық жағдайы

І.Шығыс Қазақстан аумағын жар-ғы территориялық ұйымдастыру.

2.Шығыс Қазақстан аймағының табиғи жағдайлары мен ресурстары.

З.Шығыс Қазақстанның өнеркәсібі.

4.Шығыс Қазақстанның наықты инфрақұры лымы.

5.Шығыс Қазақстанның әлеуметті инфрақұрылымы.

Шығыс Қазақстанның экономикалық ауданы – Ертіс өзенінің жоғарғы ағысында алтай тауы мен Сарыарқаның шығыс бөлігін алып жатыр.Қытай мемлекетімен шекаралас.Жер көлемі жөнінен еліміздегі ең кіші экономикалық аудан.Шығыс Қазақстанның экономикалық,географиялық жағдайы шаруашылық салаларын орындау мен дамытуға қолайлы.Бұл ауданның Бұқтырма,Марқакөл және Сасықкөл аймақтары сияқты аймақтары туризмді дамытуға мүмкіндік береді.Қазақстандық Алтай,Нарын, өзені арқылы кенді Алтай және оңтүстік Алтай болып екіге бөлінеді.

Кенді Алтай полиметелл кендерінің түрлері мен оның қоры жөнінде маңызды орын алады.Алтай мен Тарбағатай беткейлеріндегі таулы,Ертіс өзені бойындағы жазықты жайылымдар аудандарының ауылшаруашылығы үшін таптырмас байлық.

Шығыс Қазақстан Республикадағы полиметалл кендері мен ең арзан су , электр энергиясын өндіретін аудан.Ауданның агроөнеркәсіптік кешенінде мал шаруашылығы жетекші орын алса , егіншілік пен олардың шикізаттарын өңдейтін салалар қосалқы орында .Қазақстан аумағының 10%,халқының 12%,өнеркәсіп өнімінің 18% сондай – ақ ауылшаруашылық өнімінің 13%осы ауданның үлесіне тиесілі.

Шығыс Қазақстан табиғи ресурстардың молдығы жөнінен елімізді алдыңғы орында.Мұнда полиметалл кені XVIIIғ.бері өндірілуде.Полиметалдың негізгі құрамы : қорғасын , мырыш,және мыс.Кенді Алтайда полиметаллдың Риддер,Зырян,Белоусов,Тиченск,Андреев және т.б. кен орындары бар.

Кенді Алтай деп түсті және сирек кездесетін металдардың молдығына байланысты аталған.Шығыс Қазақстан әлемнің кенге бай аймғының бірі.Аудан аумағында жалпы мемлекеттік қорғасын қорының 26,1%,мырыш 45,8%,мыс 47,9%,алтын 52,2%,титан 37,1%,танталь 59%шоғырланған.Шығыс Қазақстанның негізгі байлығының бірі су энергетикалық Ресурсы.Республикадағы су қорының 50% осы ауданның үлесіне тиеді.Энергетикалық ресурс ретінде – Ертіс,оның таудан құлап ағатын Үлбі,Бұқтырма,Күршім салалары және Нарын өзендері көзге түседі. Ағысы қатты тасқынды өзендер су энергиясын алуға қолайлы .Аудан аумағында Зайсан,Марқакөл,Алакөл,Сасықкөл сияқты тұщы көлдер бар.Көлдердің балық аулау да маңызы зор.Мұнда балықтың 20 – дан астам түрлері : бекіре,сүйрік,албырт,сазан,шортан тағы басқа кездеседі.

Халқы – Шығыс Қазақстанның халқының саны жөнінен Орталық Қазақстаннан кейінгі орында.Аудан халқы Кенді Алтайдың солтүстік батыс бөлігіндегі өнеркәсіп орталықтары шоғырланған тау аңғарларында және Түркісіб темір жолының бойында жиі қоныстанған.

Климат жағдайы егіншілікке қолайлы қара топырақты белағаш даласында халықтың тығыздығы 1км. 15 адамнан асады.Ал оңтүстік Алтайдың тау етегінде халықтың тығыздығы 1км. 40 – 65 адамнан асады.Тарбағатай мен Зайсан қазаншұңқырларында халық сирек қоныстанған , мұнда 1км. 2 – 4 адамнан тіпті оданда аз.Ауданның солтүстік батыс және оңтүстік шығысындағы ауыр өнеркәсіпті аумағында қала халқы басым.Шығыс Қазақстанның қала халқы басым,ол бүкіл аудан халқының 60 % құрайды.Ауданда 9 қала , 24 қала типтес елді мекен бар.Қалалық елді мекендердің қалыптасуы пйдалы қазбалар өндіру,кен байыту комбинаттары мен металлургия кәсіпорындарының орналасуы мен байланысты.Олар ауданның шығысында өнеркәсіп орындары маңында шоғырланған.Орманның 40% - ы осында.Сондықтан да орман шаруашылығы бойынша Республикада жетекші орында тұр.Шығыс Қазақстан құрылыс материалдарына да бай.Семей қаласында цемент шикізаты , әктас ал ауыл станциясы маңында гипс,тұрмысқа қажетті тастар қолданылады.

Шығыс Қазақстан түсті металл кен орындарын игерудің бастамасы ХVIIIғ.жүзеге аса бастады.Кен өнеркәсібімен бірге мұнда ХІХғ.соңында ауылшаруашылығы шикізаттарынөңдейтін салалар қалыптысты.Темір жол мен автомобиль жолының салынуы пайдалы қазбаларды өндіру,су энегетика ресурстарын және ауылшарушылық жерін игеру қарқынды жүрді.Бұл Шығыс Қазақстанға еліміздің өнеркәсібі мен ауылшаруашылығы дамыған ауданның біріне айналуына мүмкіндік береді.

Өнеркәсібі – Ауданда түсті металлургия өнеркәсібі жетекші орын алады.Мұнда түсті металдарды өндіру және байытудан бастап оларды металлдық қорыту қорғасын,мырыш,мыс,кадми т.б. таза металлдарды бөліп алу сатыларына дейін жүзеге асады.Шығыс Қазақстанның түсті металлдарының 32 түрі өндіріліп,17 – сі өндіріледі.Полиметалл өнеркәсібі түсті металлургияның басты саласы.Полиметаллдың құрамында әртүрлі қосындылар бар.Олар жеке – жеке зауыттарда қорытылып алынады.Шығыс Қазақстанда Өскемен,қорғасын,мырыш,Риддер полиметалл комбинаттары бар.Аудан кәсіпорындары өзіне қажетті шикізаттың 50 – 60% - мен қамтамасыз етілген.Риддер полиметалл комбинаты Риддер мен Тиченск кен байыту комбинаттарын қорғасын ,мырыш қоспасымен біріктіріп тазартылған қорғасын және мырыш шығарады.Зырян қорғасын комбинаты Шығыс Қазақстанның ірі кәсіпорны болып табылады.Шығыс Қазақстандағы ірі қорғасын , мырыш,мыс өндірумен (Қазақмырыш және Қазақмыс корпарациялары)айналысады.Шығыс Қазақстан еліміздегі алтын өндіретін аудан.Қазақстандағы 141 алтын кен орнының 62 – сі осы аудан аумағында .Ауданның энергетиканегізін жылу және су электр энергиясымен байлнысты.Соған қарамастан Ертіс өзені және оның салдарының су энергетикалық ресурсы 7млн.кв.жылына 62 млн.кв.сағ элекэнергиясын алуға мүмкіндік береді.Бірақ қазір мұндай қуаттың 15% - пайдаланылады.Шығыс Қазақстан еліміздің басқа аудандарымен салыстырғанда электр станцияларының жалпы энергетикалық қуаты жағынан және электр желісінің ұзындығы жөнінен жетекші орын алажы.

Түсті металлургия,машина жасау және металл өңдеу өнеркәсіптері

Бір – бірімен байланысты дамиды.Өскеменнің Шығысмашзауыты металлургия зауыты мен , кен байыту ,бұрғылау және жүк тиейтін машиналар,кен қазатын құрал – жабдықтар шығарады.

Құрылыс – Ауданда өнеркәсіп пен үй құрылысының талабына сай жергілікті шикізатты пайдаланып құрылыс материалдары өнеркәсібі дамуда.Мұнда Семей және Өскемен цемент зауыттары жұмыс істейді.Шығыс Қазақстан ағаш даярлау , оны өңдеу және ағаш материлдарын басқа аудандарға шығару сияқты орман шаруашылығымен айналысады.Ағаш Бұқтырма ,Күршім,Нарын өзендері аңғарлары мен Белағаш даласында даярланады.Аудан ағаш даярлау ,ағаш сүрегі және ағаш тілуден Республика бойынша жетекші орында.

Жеңіл өнеркәсіптің басты орталығы – Семей қаласы.Мұнда мақта жібін иіру ,жүн ,шұлық,тігін трикотаж комбинаттары орналасқан.Ауданда тамақ өнеркәсібінің алатын орны жоғары.Оның ішінде ет өнеркәсібі жетекші орын алып оның комбинаттары Семей ,Өскемен,Риддер ,Аягөз,Зырян қалалары және Приозерные қала типтес елді мекенде орналасқан.Семей,Өскеменде жергілікті астық негізінде ұн тарту кәсіпорны жұмыс істеп,елді мекендерде нан,макароннкондитер өнімдері шығарылады.Ауданда өсірілетін күнбағыс өсімдігі Өскеменде ірі күнбағыс майын айыру комбинаты жұмыс істейді.

Қазіргі нарықтық экономикаға көшудің қиындықтары , яғни шикізаттың жетіспеуі , қаражаттың тапшылығы , энергия көздерінің қымбаттауы , жеңіл және тамақ өнеркәсібіне де әсер етіп,олардың кей кәсіпорындары тоқтап немесе мерзімді жерге көшуде.Соның салдарынан бұрынғы біртұтас Семей ет комбинатының жеке шаруа қожалықтарына бөлініп отыр.
Ауыл шаруашылығы – Шығыс Қазақстан ауданының агроөнеркәсіптік кешенінде жетекші орынды мал шаруашылығы алады.Мал шаруашылығының дамуына ауданның ауылшаруашылығына жарамды жерінің 80% - ы , яғни жылдың барлық мерзімінде пайдалануға болатын шалғындық тау жайылымдары қолайлы Шығыс Қазақстан астық шаруашылығында жаздық бидай жетекші орын алады.

Қазақстандағы инвестициялық жағдайдың анализі аймақтық кесуді

мынаны көрсетті. 1997ж бастап елдің көптеген оллыстарында капиталды құрылыстағы инвестицияның тұрықты өсу тенденциясы бақлануда. Соңғы жылдары жоғары даму деңгейіне жеткен экспороориталацияланған мұнай газ өндірі саласы жағына сұраныстың артуына негізделген. Атап айтқанда бұл Атырау, Ақтау, Маңғыстау немесе батыс Қазақстан облыстарына қатысты. Ескере кететін нәрсе, бұл облыстардың ешбірі 1999ж капиталы құрылысты инвестициялаудың реформаларындағы көлемге жетпеген болатын, ол 2003ж өсу ағымының ұлғая бастауымен тұрақтылығының арқасыныда Атырау облылысында инвестиция көлемі өз деңгейін 1999ж – 189,9 %, Ақмол обл – 250,7 %, Батыс Қазақстан – 17,3 % көтерді. Ал 2000 – 2003ж инвестицияның жоғарғы өсу ағымы Ақтөбе, Қостанай, Алматы қалаларында бақланды, ол 2003ж Батыс Қазақстанды қоспағанда барлық аймақта бақланды. Инвестицияның өсуі айқын көрініс ретінде бағаланады және инвестициялық әлеуметтің қолдану тиімділігінің өсумен бейнеленеді.

Аймақтық күрделі құрылыстағы инвестицияның өсу ағымына сәйкес олардың әрқайсысының орны өзгерді яғни, мұнай газ өндіру саласы дамып келе жатқан территориялар. Жалпы инвестиция көлеміндегі қалған барлық облыстардың бөлігі төмендеп кетті.

Инвестиция саласының нәтижесі нгеізгі тәсіл әрекетіне ену болып табылады, сол себепті, инвестициялық әлуметті қолдану тиімділігіне сәйкес, негізгі тәсіл өнімі 1тг инвестицияға есептелегн болатын (3.4 кесте). Нәтиже бұл көрсеткіш ұлғанының жалпы тенденциясын көрсетті. Алматы қаласы бойынша 1998ж 0,161ден 2003ж 1,125 ке ұлғайды. 1тг инвестицияға негізгі тәсіл әрекетін өнімінің өсуі мына облыстарда да бақланды: Ақмаола 1,50, Қарғанды 1,09, Павлодар 1,14, Солтүстік Қазақстан 1,14. 1тг инвестицияға негізгі тәсіл әрекетінің өнімнің жоғары коэфиценті Ақмолада, Солтүстік Қазақстан облытарында тартылған инвестиция көлемінгің маңыссыздығынан қалыптасты. Инвестициялық белсендіктің өсуі 1999ж ғана басталғандықтан Батыс Қазақстанда көрсеткіш төмен болды.

Аймақтық инвестициялық ресурсты қолдану тиімділігшіне қортынды бейне беру үшін жан басына ЖАӨ салыстырмалы коэфицентін есептеу немесе 1тг инвестицияға ЖАӨ. Олардың нәтижесі мынадай шешім жасажы:

Þ барлық факторлардың амалына негізделген, шаруашылықта жұмыстың жоғарыға нәтижесі Ақтөбе облысында (орта рспубликалық көрсеткіш 223,0 тг кезіндегі жан басына 251,2 тг ЖАӨ). Атырау 828,6, Батыс Қазақстан 311,4, Қарағанды 228,7, Маңғыстау 633,9, Павладар 244,8 облыстарында және Астанада 392,1, Алматыда 451,1, яғни шйкізат өндіру саласы дамыған аймақтарда ғана емес, индустриялды аймақтарда да (Қарағанды, Павладар облыстары Алматы қаласы);

Þ бәрінен жақсысы инвестициялық мүмкіндік қолданлыған, яғни 1тг инвестицияға ЖАӨ жасалған, Ақмола облысында (орта республикалық 4,2 ге қарсы 17,4 тг), Алматы 8,4, Шығыс Қазақстан 11,4, Жамбыл 11,4, Қарағанды 7,3, Қостанай 12,5, Павладар 14,5, Солтүстік Қазақстан 34,2, Оңтүстік Қазақстан 10,8, Алматы 9,3;

Þ жан басына ЖАӨ - ні салыстыру немесе аймақ бойынша орта республикалық маңыздылығымен 1 тг инвестиция

ЖАӨ мынаны көрсеті: шаруашылық жұмыстың жоғарғы нәтижесі тек төрт аймақта ғана (Қарақанды, Манғыстау, Павлодар облыстары, және Алматы қаласы) инвестициялық фактор әрекетімен қамтамасыз етілген, яғни инвестициялық әлеуетті қолдану тиімділігінің жоғарлауымен. Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан облыстарында, Астана қаласында жоғарғы нәтиже инвестицияеы қолданудың жақсару есебімен қамтамасыз етілген жоқ, олардың тығыз өсу нәтижесімен немесе басқа факторлар әсерімен қамтамасыз етілген.

Ал басқа жағынан, 1 теңге инвестицияға ЖАӨ нің жоғарғы көрсеткіші Алматыда, Акмола, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарында жан басына ЖАӨ нің жоғарғы емес көрсеткіші кезінде инвестициялық әлеуетті қолдану тиымділігінің жеткіліксіздігі жайлы көрсетеді;

Көрсеткіш динамикасын зерттеу ұқсас көріністі береді: өзгеріс бағытындағы сәйкестік, яғни бір уақыттағы екі көрсеткіштің динамикасын, Атырау, Шығыс Қазақстан, Маңғыстау, Павлодар, Солтүстік және Оңтүстік Қазақстан облыстарында бақыланады;

Инвестициялық әлеуетті қолдану тиімділігі тек бір көрсеткіш пен ғана бағаланбайды, не бір уақытта екеуімен, не бүкіл жүйемен.

Аймақтық инвестиция әлеуетін қолдану тиімділігінің бағасы әлеуметтік тиімділіктің айқындалуынсыз толық болмайды. Осы мақсатта мың адам халыққа тұрғын үй әрекетіне ену көрсеткі талданды, жәнеде жалпы білім беру мектеплері мен емханаларға өнімнің абсолютті маңызы.

Сұрыптау мына нәрсені көрсетті, соңғы 3 жылда 1000 тұрғынға тұрғые үй қосудың ұлғайғандығы Ақмола, Ақтөбе, Атырау, Қарағанды, Қызылорда, Маңғыстау, Оңтүстік Қазақстан облыстарында және Алматы, Астана қалаларында бақыланды. Бұндай инвестициялық қамтамасыз етілген аймақтарда, Алматы, Батыс Қазақстанда, Қостанай облыстары сияқты тұрғын үй құрылысының төмендеуі бақыланды. Әлеуметтік инфроқұрылғы обьектісін іске қосуға келетін болсақ, 1999-2000 жыл аралығында емханалар тек Жамбыл, Батыс Қазақстан облыстарында ғана тұрғызылған болатын, ал кейінгі жылдары Ақмола, Атырау, Қарағанды, Қызылорда, Маңғыстау, Оңтүстік Қазақстан облыстарында іске қосылды. Барлық аймақтарда мектеплер тұрғызылды, жаңартыла бастады, ал 2001-2003 жылдары инвестициялық әлеуетті қолданудың әлеуметтік тиімділігінің жоғарылағанын көрсетеді.

Осылайша инвестициялық әлеуетті қолданудың әлеуметтік жоғарғы тиімділігін ескере отырып, Қарағанды, Маңғыстау облыстарында және Алматы қаласында бақыланды.

Инвестициялық әлеуетті қолдану тиімділігінің бағасы, аймақтағы мемлекеттік қолдау схемасын жасалу керек базадағы жағдайды анықтау үшін өте маңызды.

Әлеуметтік және экономикалық жағынан әлсіз аймақтарды қолдаушы барлық мемлекеттік құралдар негізгі аймақ аралық үйлесімсіздікті аластауға бағытталуы керек және әлеуметтік әлеует, экономика, ресурс табиғаты жағынан әртүрлі аймақтарды тепетендік жағдайымен қамтамасыздандыруға тарту керек. Мемлекеттің аймақтың саясатпен қамтамасызданрушы, түрлі аймақтар үшін тепетең жағдай немесе оның нақтылау механизмі, мыналардан көрінеді:

а) Түрлі аймақтағы ұқсас нарық сораланымында жұмыс істейтін капиталдың жақын табыстылығы болу керек;

б) әртүрлі аймақтағы халықтар өмір қызметінде ұқсас жағдайда болу керек немесе шамамен тең кіріс болу керек;

в) Аймақтық бюджеттің өз шығынын қаржыландыру үшін ұқсас мүмкіндіктері болу керек.

Инвестициялық әлеуетті қолдану тиімділігінің бағасына жалпы методикалық тәсілдің ерекше қатарында –жеке инвестициялық жоба тиімділігінің бағасы тұр. Нарықтық жағдайда, инвестицияны қаржыландыру көзіне қарамастан, оның бөлінуінің басты өлшемі –қолдану тиімділігі болып табылады. Бұл өлшемнің қажеттілігі –инвестицияның ішкі ресурстық базасының шеттелуінен, қарыз қаражатын рационалды қолдану және тартудағы белгілі қиындықтардан, инвестициялық жобаны несиелеу қажеттілігінен туды.

Бұның барлығы территория басқарушы органда, жинақты мақсат, олардың нақты әлеуметтік- экономикалық және оқылы тиімділігі, өмірге қабілеттілігі экологиялық және экономикалық қәуіпсіздігі, минимизация және солымды басқару негізінде инвестициялық жобаны талғалмалы таңдау қажет деп ұсынды.

Негізінде бұндай бағаға жалпы методологиялық тәсіл бәріне белгілі. Бірақ дәстүрлі салықты қолдану әр уақытта өз-өзін ақтай бермейді. Өйткені олар аймақтық басқару органын инвестиция гаранты ретінде де, инвестордың өзі ретінде де ескермейді. Шын мәнінде Қазақстан Республикасының қазіргі жағдайдағы аймақтық билік жағы көп жағдайда әлемде қабылданған тәсілден ерекшелінед. Жергілікті және облыстық әкімшілік территория жобасындағы әлеуметтік және өмірлік маңызды өстерді инвестициялауға мәжбүр. Жеке инвесторлар мен аймақтық органдар арасындағы болуы мүмкін келіспеушілік нәтижесінде NPV –таза баға ағымы немесе IRR –ішкі нормасының маңызының артында аймақтағы экономикалық әлеуеттің толық төмендеуі жасырынуы мүмкін. Бұл ерекшеліктер тиімділікті анықтаудың дәстүрлі тәсілді өз іздерін қалдыруда, өндіруші жұмсалымы анықтау тәсілінің түрін өзгертеді, қолданған исвестициялық ресурстың альтернативті құнының бағасына, экономикалық тиімділігіне.

Айтылғанның барлығы инвестициялық жобаның аймақтық тиімділігін анықтаудың жаңа тәсілін жасау қажеттілігін көрсетуде. Аймақтық дамудағы инвестициялық салымның тиімділік бағасына ұсынылған тәсілдердің ерекшеліктеріне мыналар жатуы тиіс:

1-шіден, аймақтағы нақты бір мақсатқа негізделген жоба бағасы-бүкіл территория экономикасының бәсеке қабілеттілігінің жоғарлануы үшін, құрылыс технологиясы мен саласының жақсаруы үшін, ішкі нарықтық толуы немесе экспорт мүмкінділігінің артуы үшін;

2-шіден, жобаның әлеуметтік және экономикалық тиімділігін ескеру қажеттігі аймақтағы әлеуметтік бірқалыптылық жағдайын қамтамасыз ету, қосымша жұмыс орнының пайда болуы, экономикалық және экологиялық қәуіпсіздік, сату тәуелсіздігі және т.б.;

3-шіден, инвестициялық жобаның негізгі оқтау көзін анықтау және бюджет қаражатын үнемдеу;

4-шіден, оймақ үшін жобаның нақты маңызды бағасы, қоса барлық ресурстарды рационалды қолдану –минералды –шикізат, энергетикалық, қаржы, негізгі капитал, еңбек;

5-шіден, тек кәсіпорын тәуекелділігі мен бағасының қажеттілігі емес, қалыптасушы инвестициялық жобаның, аймақтық билік органының тәуекелдік жиынтығында да, сақтандыру жағдайының тәуелділігі;

6-шіден, аймақтық билік органы жағынан тәуелділік тиімділігінің бағасы, инвестициялық жобаға қатысу формасына байланысты:

а) бөлім негізіндегі жарғылық капиталға салым жолымен және тікелей мақсаты қаржыландыру жолымен;

б) жеңілдікті қоса, несиені ұсыну негізінде және де басқа да жанама қолдаулар;

г) ақылы және шетелдік несиелер бойынша гарант ұсыну жолымен:

Осылайша, аймақтық тиімділік бағаса мен нақты инвестициялық жоба тәуекелділігі өздеріне барлық тиімді мүмкіндіктерді (ақылы, экономикалық, әлеуметтік, экологиялық қоса алады.)

Ең алдымен экпортқа бағытталған газмұнай өңдеуші салаларда инвестицияны бақылау әдістерін қолдануда мемлекет пен аудандардың позициясы, аумақтың барлық субъектілерінің құқықтық шаруашылық өрісінің жоғары транспаренттілігі, қауіптілікті азайтуға және инвесторлардың құқығын қорғауға арналған әр – түрлі басқару денгейлерінде келісілгенкештерді ұйымдастыру қамтамасыз етілуі тиіс. Қазба байлықтарын интенсивті үрде игеру аймақтары салық салу жүйесінің дамуын қажететеді, себебі қазіргі уақытқа деін осы салада салықтар инвестициялық белсенділікті ынталандыру функциясын орыдамады. Бұл мақсаттарда аймақтарда мұнайгаз өндеуші қызметтер салықтық мехаизм арқылы инвестицияны реттеудің әлемдік тәжірибесін пайдалану орынды. Белгілі түзетулер мен шектеулері бар мұндай тәжірибе элементтері Ұлыбритания, Нарвегия, АҚШ, Канада және Австралия тәжірибесінен алынуы мүмкін.

Негізінен, біріншіден, бұл салаларда оптимады салық режимін қалыптастырудың маңызды принципі салық бойынша құрылысының салым мен жеңілдіктердің теңгерімділігі болу қажет. Сонымен қатар, салық салу пайдалы қазбаларды өңдеу жәнеигеруде инвестицияларды ұстамауы керек. Атап өтетін жайы, шетелдік салықтық заң шығару табиғат ресурстарын игеру аудандарына инвесторларды тартады. Басқаша айтқанда, батыс елдері ресурс үшін барлық төлем мен салық гаммасын бір мезгілде қолданбайды, олардың әр түрлі жинағын қолданады. Егер басымдық арнайы салықтарға, мұнай компаниясының корпоративті табысына түссе, онда олар үшін өте аз мөлшердегі роялти тағайындалады, немесе жеке аудандарда роялтиалынбайды.төлемдер құрылысына басқа да салықтар мынадай түрмен қосылады, шаруашылық субьектілерінің соттық салымы көтерілмеуі керек. Мысалы, Ұлыбританияда өңдеуші компаниялардың табыс салығының жиынтығы 90 – шы жылдардың табыстың 26 – 14% жетті. Қазақстанда табыстың салысы, НДС, сонымен бірге ресурстар үшін төлемдердің минималды өлшемі шет ел тәжірбесімен сәйкес. Бірақ олар бір мезгілде қолданылады.

Екіншіден шеикізат алу аудандарындағы салы рехімінің тиімділігін салық мөлшерін саралау арқылы және тәбиғи ресурстарды қолдану үшін механизімдерді қалыптастыру арқылы арттруға болады. Осындай нормативтерді өңдеу шейкізат шығатын жерлер мен оларды игеруге жоспарланған шығындарға обьективті бағалауда жүргізуді талап етеді, бірақ ол төлем мөлшерінің негізделуінің өсу есебінен субьект аумағында шаруаландырудың қаржылы – инвистициялық мүмкіндіктерін ұлғайтуға мүмкіндік береді.

Үшіншіден, ресурстар үшін төлем әр аумақта заңды түрде анықталған ұзақ мерзімді нормативке пропорционалды түрде республикалық және жергілікті бюджетке бағытталуы тиіс. Мұнің ішінде, өндіріс инфрақұрылыс және әлеуметтік сала дамуында заттай айырмашылық бар аудандарда 3 – 5 жыл раралығында республикалық және жергілік бюджеттер арасында ресурс үшін төлемдердібөлу жергілікті бюджет пайдасына шешілуі керек.

Төртіншіден, берілген аудандарға салық жүйесінің реттеуші және ынталандырушы қызметін икробиологиялық, физика – химиялық, техникалық өндірістерді қоладанумен прогерессивті тәсілмен мұнай өндіру кезінде роялтиге жеңілдіктерді, ресурстарға түсімдерді басқару арқылы арттыруға болады. Саралу ьөлемдері мен жеңілдіктердің мөлшерін мемлекееттік деңгейіндегі құқықтық нормативтік – нормативтік актілерінде тіркелу тиіс.

Бірақ жеңілдіктерді ұсынудың шарттары мен тәртібі аумақтық басқару органдары мен компаниялар үшін осы жеңілдіктерді әкімшілік тәртіпте алу мүмкіндіктерін жабады.

Бесіншіден инвстициялық процесстерді ретеудің маңызды әдісі мұнай газ өндіруші өндірістердегі амортизациялық шығындарды жалдамдатылған түрде санау тәртібін орнату болып табылады. Формальды түрде республикада өндірістегі жылдамдатылған амортизациялық жаратпау рухсат етілген, бірақ әлемдік тәжірбеге қарағанда шектеулі түрде пайдаланылуда.

Қазақстан аудандарының мамықтануында өтініштерге өту прципін қолданған пайдалы. Ол мекемеден атқарушы білік жүйесімен арнайы рухсаттар мен келісімдерді талап етпейді. Сонымен бірге амортизациялық саясатты мұнай газ өңдеуші кешенінің жұмысының ерекшеліктерін ескере отырып арықарай дамытуға болады. Осылайша негізгі құралдарды амортизациялау мерзімін обьект бойынша емес, толық ірі кешен бойынша орнату заңды. Жеделдетілген амортизацияның мұндай саясаты әлемдік тәжірибеге сәйкес болатын еді.

Алтыншыдан, шейкізат өңдеуші аудандардағы инвстициялық белсенділікттерді реттеуші әдістердің барлығы жеткілікті түрде ұзақ мерзімді преспективаға жасалуы керек. Ұлттық, шет елдік сияқты отенциялды инвестрлар жобаны шетелдік кезеңіндегі қызметтің тұрақты шарттарына қызығушылық танытады. Инвистициялық қызметті реттеу механизімінің негізгі құраушы бөлігі инвестицияға мемлекеттік кепілдік беру болып табылады. Инвестицияны ынталандырудың берілген құралының артықшылығы мынада, ол шұғыл қаржылық ресурстарды талап етпейді. Мемлекеттік кепілдіктер саяси, қаржылық, комиссиялық тәуелділіктен нарықтық экономикалы елдерде арнай инвестициялық заң шығарумен бекітіледі. Қазақсатан Республикасының «шет ел инвестициясы туралы» заңында бұл сұраққа толық бір тару берілген. Бұл кепілдіктердің арасында басты орында әлемдік тәжірибеде қабылданған тұрақтандырушы деп аталатын немесе «атомның» ескертпелі алады. Бірақ Қазақстан Республикасының тәжірибесінде ескертпе таңдаулы түрде қоланылды және шет елдік инвесторлар арасында кеңінен талқыланды. Нәтижесінде инветиция бойынша комитет ақпараты бойынша, 2002 жыл тек 1 – жаты жылдығында Қазақстан Республикасының Ұкіметі келісім шарттарды қайта қарайға 152 ұсыныс алды. Қазақстан Республикасының «Инветиция туралы» жаңа Заңын Парламент Мәжілісі 2002 жылы қабылдады, ол отандық және шет елдік инвесторлардың құқтарын теңестіреді және барлық берілетін кепілдіктерді қарастырады. Қосымаша кепілдіккке халықаралық арбитражға жүгініу мүмкіндігінің жатады, жаңа заңдағы ауқымды өзгеріс инвестор жағдайының нашарламауы туралы 6 – баптың алып тасталынуы болуып табылады. Бірақ заң бекітіліп қойған келісім шарттарға сәйкес жағдайлардың сақталуын қарсатырады. Бұдан басқа, заңды қабылдағаннан бұрын мемлекеттке келеген инвесторлар үшін «салықтық құлдырамаудың» 10 – жылыдық кезеңі сақталады.

Толығымен, біздің ойымызша, алдағы Қазақстанның ӘСҰ кіруі үшін жаслған Республиканың инвестициялық салықтың заң шығаруындағы өзгерістер әлемдік қоғамдастықпен келісілген, себебі ӘСҰ индивидуальды жеңілдіктерге қарсы.

Жеңілдік орнатқанға қарағанда инвесторларға кепілдік берудің артықшылықтары бар. Жергілікті қарыз бойынша қосымша кепілдіктер 3 –жақ тарапынан берілуі мүмкін, сонымен бірге ауданда арнйы құрылған жоғары тиімділікті инвестициялық жоспарлық мемлекеттік қорынан берілуі мүмкін. Аумақтық басқару жүйесі муниципальды облигацияларды, шығару инвестициялық жоспарларды реализациялауда кепілдік бере алады және беру керек.

Ал, шет ел инвестициясын қолданудың өлшемі ретінде шектеулермен тиім салуларды орнату мен алып тастауды қарстыруға болады. Әлемдік тәжирібеде бұл сұраққа әртүрлі қарайды. Көптеген елдерде, ұлттық компаниялардың шет ел бақлауын өтуіне (мемлекет қарсы болса ) оған тиім салу туралы заң бар және белсенді түрде қолдануда. Мысалы Филоандияда шет ел инвесторлар ұлттық компаниялардығ 40%тен жоғары акциясын алғысы келсе, жергілікті биліктен рухсат алу керек. Австралияда 15% жоғары, осындай шектеулер Греция, Испания, Норвегия, Канада, Франция, Партугалияда бар. Көбнесе шет елдік инвестрларға шектеулер мен тиім салулар жеке салаларға қатысты көп жағдайда – территорияға. Осылайша мұндай салалар қатарына әдетте өндіруші, әскері өндірі, энергетика, қызмет көрсету, әсіресе банктік, салықтандыру ісі, транспорт, байланыс жатады.

Көптеген елдер территориясы шет ел инвестиция үшін тәртіп бойынша 3 түрге бөлінген:

1) шет елдік инвестрлар ерекше көтермеленетін аудандар, - бұл, әдетте ЕЭА тар;

2) шет елдік және отандық капидалды еркін инвестірлеу бірдей жағдайда орындалатын аудандар;

3) шет ел капиталы үшін шектеулер бар аудандар, мысалы, жер иеленуде. Осылайша, Кувейтте шет елдіктер жер иемденуге құқсыз.

АҚШ тың кей бір шаттарында жергілікті басқару жүйесі шет ел пайдалы қазбаларды алуға шектеулер қояды, ал шаттатардың басым бөлігінде шет елдіктердің жер сатып алуына шектеулер бар. Шет ел инвестицмясын реттеудің мұндай дербестігіне шаттартрда және Канада мен Австралия территориясы ие. Қазақсатан Унитарлы мемлекет болғандықтан бұл тәжірибені көшіре алмайды. Бізде жеке салалардағы шет ел компанияларының жұмыс істеуіне шектеулер тыиым салулар тек мемлекеттік деңгейде қарастырылады. Ал аудандарда, біздің ойымша, бейресмей шектеулер тиімді қолданыла алады. Негізінде, аудандағы шаруашылық қызметін жүргізуге шет елдік серіктестіктермен барлық келісім шарттарды аудандық басқару жүйесін бірлесіп орындау керек. Сонымен қатар ауданның басқару жүйесі шет ел компанияларының мемлекеттік сатып алуларына немесе қоғамдық жұмыстар орындарға келісім шарт бекітуге шектеулер қоюы мүмкін. Бұлардың барлығы ресми шектеулерге қарағанда, шет ел инвестициясының реттеудің аса маңызды тұтқасы бола алады.

Осылайша, инвестициялық процессті реттеудің тиімді механизімінің қалыптастыру аудандық басқару жүйесінің қызметінің артуын талап етеді.