Тақырып-9.Орталық Қазақстан аймағының әлеуметтік экономикалық жағдайы

І.Орталық Қазақстан аумағын жар-ғы территориялық үйымдастыру.

2.Орталық Қазақстан аймағының табиғи жағдайлары мен ресурстары.

З.Орталық Қазақстанның өнеркәсібі.

4.Ортылық Қазақстанның нақты ифрақұрылымы.

5.Орталық Қазақстанның әлеуметті инфрақұрылымы.

Қарағанды облысыныңалып жатқан орны Ұлытау қырыттарынан Қарқаралы,Қарағайлы , Қызыларай тауларына дейін созылып , қазақтың ұсақ шоқысы Сарыарқаны түгелімен қамтиды.Орталық Қазақстан республикамыздың орталық бөлігінде орналасқан.Жер бедері ұсақ шоқылы, қуаңшылық басым.Ауданның шығыс жағының жер бедері кейде көтеріңкі ,аласа таулы,қыратты,адырлы болып келеді.

Климаты тым континентті,жазы өте ыстық.Шаңды дауылдар жиі тұрады, суға тапшы .Табиғат ресурстарынан : тас көмір,мыс,әк тас, отқа төзімді саз, профилит,және құрылыс материалдары кездеседі.Өкенің негізгі байлығы жер қойнауындағы кен орындары.Қарағанды алабының кокстелген тас көмір мен Жезқазған,Қоңырат,Саяқ мыс кендері,құрылыс материалдары ауданның кез – келген жерінде бар.Сонымен қатар темір,марганец,,полиметаллдар ,сирек металлдар кездеседі.Экономикалық ауданда темір мен марганецтің 40 жуық түрлері белгілі.

Маңыздылары:Ақтау,қамыс,қаражал,қарсақбай,балбырауын,жезді,найзатас.Полиметаллдар құрамында :қорғасын,мыс,және түсті металлдар болады.Аудандағы маңызы бар полиметалл кен орындары :Гүлшат,Қызылеспе,Ақшағыл,Қарағайлы;Жәйрем.

Сирек металлдарда аудан аумағынан фольфрам,молибден,ваннади,висмут, т.б. мол қоры табылған.вольфрам , молибден жоғары Қайрақты,шығыс Қайрақты ,Қоңырат,Қараоба кеніштерінде өндіріледі.Табиғи сирек кездесетін күміс, ренни,кадмий,висмут,кобаль,сынап,сурьма металлдары Орталық Қазақстанның мыс кендерінде мол.

Республикғамыздағы ерекше кокстелетін көмірдің және шойын мен болаттың, марганец кенінің 100% Орталық Қазақстанда шығарылады.

Халқы.Ауданның байырғы тұрғындары - қазақтар.Жалпы халқының саны 1331мың адам.Басқа ұлттардан орыс,украин,неміс,татар,беларус,корей,молдовандар тұрады.Ауданның орталық бөлігінде халық тығыз орналасқан,ал шығысында сирек қоныстанған.Орталық Қазақстанда қала халқы басым.Қала халқының басым бөлігі :Қарағанды,Теміртау,Жезқазған,Балхаш өнеркәсіп тораптарында тұрады. Көмір өндірудің артуына байланысты оған жан – жақты адамдардың ағылып келу есебінен аудан халқы өсуде.

Орталық Қазақстанда өнеркәсіп слаларынан тас көмір,мыс өндіру,қорғасын,мырыш,сирек металлдар, химия металлургия, қара металлургия жақсы дамыған.Аудан Республикадағы ауыр өнеркәсібі басым дамыған аймақ.

Қара металлургия,кен өндіру ,отын өнеркәсібі,машина жасау,және химия өнеркәсібі ауданның маманданған салалары.

Өнеркәсібі.Қарағанды көмір бассейні Қазақстанның маңызды отын базасы болып табылады.Қарағанды көмірі шахталық әдәспен алынады.Онда 60шахта,2 ірі көмір бассейні ашық әдіспен жұмыс істейді.Қарағандыда кокстелетін тас көмір толығымен осында өндіріледі.Ауданның энергетикасы жергілікті көмірге негізделген.Көмірді пайдаланатын ірі жылу электр станциялары : Абай,Қарағанды,Теміртау қалаларында.Өнеркәсіп саласының дамуына байланысты Екібастұз,Қарағанды электр желісі тартылған.Орталық Қахақстанда қара металлургиярың Республикалық маңызы бар енгізгі шикізат базасы.Ауданда қара метеллургияның дамуы Қарағандының кокс көмірімен Атасу , Торғай,Соколов – Сарыбай,Аят,Лисаков,Қашар темір кен орнының игерілуі мен қатар жзеге асуда.Аудандағы ауыр өнеркәсібінің ішінде жақсы дамыған бір саласы – түсті металлургия.Оның басты себебі: жергілікті жерде түстиі металлдардың кен қоры мол болуында.Ауданда түсті металдардан мыс,қорғасын мырыш,вольфрам, молибден және бағалы металдар,өндіру салаларының маңызы зор.

Химия өнеркәсібі:синтетикалық каучук – Теміртау,күкірт қышқылы – Балхаш,резина техникалық бұйымдар,азот тыңайтқыштырын шығарады.

Мыс зауыттарында химия өнеркәсәбінің шикізаты болатын газдар жиналады.

Тамақ өнеркәсібі:ауданда Қарағанды ет ,ұн,кондитер комбинеттары , шарап,конъяк,сыра,зауыттары ,Балхаш балық зауыты бар.

Жеңіл өнеркәсәп саласында:Қарағанды аяқ киім фабрикасы,трикатаж,тігін,жиһаз бұйымдары,шұлық бұйымдарын шығаратын кәсіпорындар жұмыс істейді.

Ауылшаруашылығы : Орталық Қазақстан климатының құрғақтығы,судың тапшылығы,топырақтың құнарсыздығы,ауылшаруашылығының дамуына кері әсерін тигізеді.Мал шаруашылығы халықтың ерте маманданған саласы.Оның ішінде жетекші саласы – қой шаруашылығы.Жергілікті жердің қатаң табиғатына бейімделген.Етті майлы еділбай қойы өсіріледі.Ауданның Солтүстік жайылымдар етті сүтті қара мал өсіруге қолайлы.

Егін шарушылығының басты мақсаты: жаздық бидай өсіру.Мал шаруашылығын жем-шөппен қамтамасыз ету.

Көлік кешені:көлік – аудан экономиканың дамуында және шаруашылықтың мамандарында шешуші рөл атқарады.Аудан аумағы үлкен болғандықтан елді мекендер шалғай орналасқан.Сондықтан бұл аудан үшін автомобиль жолының маңызы да зор.Олардың ішінде ең маңыздылары :Қарағанды – Теміртау,Қарағанда – Балхаш – Алматы.Сонымен бірге Орталық Қазақстан үшін еліміздің басқа экономикалық аудандары мен байланысатын темір жолдың да рөлі ерекше.Негізгі темңр жол магистральдары:Астана – Қарананды – Мойынты – Шу, Мойынты – Балхаш – Саяқ – Ақтоғай,Жарық – Жезқазған – Атасу – Қаражал.

Қарағанды – облыс орталығы болып табылады.Республикадағы Алматыдан кейінгі аса ірі өнеркәсіп орталығы.Қарағандының негізгі мамандандырылған саласы – кокстелетін тас көмір өндіру.Қарағандының электр станциялар көмірді пайдаланып :өнеркәсіп орындарын ,қаланы электр энергиясымен,ыстық сумен қамтамасыз етеді.

Жеңіл өнеркәсіп саласы шахтерлерді киім кешекпен қамтиды.Қалада тігін және трикотаж өнеркәсібі, құрылыс материалдарынан – бетон конструкциялары,блок жасау,кірпіш,алибастер,әктас өнеркәсіптері дамыған.Ет ұн комбинаттары , нан зауыттары мен , кондитер комбинаттары,мұндағы тамақ өнеркәсібінің кәсіпорындары .

Теміртауда – темірдің ең ірі өнеркәсібі юолып табылады.Теміртау ең ірі кәсіпорны жетекші саласы – қара металлургия.Теміртауда электр станциясы үшін жабдықтар шығаратын құю механика зауыты ,машина жөндеу зауыты, тігін – трикотаж, ет – ұн комбинаттары бар.

Жезқазған – мыс қорыту өнеркәсібінің орталығы.Қалада құрылыс өнеркәсібінің кәсіпорындары ,трикотаж,тігін фабрикалары,ет комбинаты , және қуатты жылу электр станцанциясы жұмыс істейді.

Балхаш – ірі өнеркәсіпті қала.Түсті металлургия орталығы.Балхаш қаласында кен металлургия комбинаты салынды, онда кен өнеркәсіп байытылды.Балхашта балық зауыты жұмыс істейді.

Кез келген қалпында аймақ дамуын инвестияланудағы мемлекеттің көрсететін қолдануының басты критериясы экономикалық тиімділік болуы қажет.

Бұнымен инвестициялық ресурс салымындағы ақылы жер ғана емес, сонымен қатар, экспорттық әлует өсуінде көрінетін территорияның жан – жақты дамуының жалпы экономикалық және әлеуметтік әсері де көзге түседі, яғни, ішкі нарықтың бәсеке қабілетті өніммен толуы, жаңа жұмыс орнының пайда болуы, жұмыссыздықтың азаюы, кірістің ұлғаюы, экологиялық жағдайдың жақсаруы, минералды – шикізат ресурсын рационалды қолдану және т.б. Басқа сөзбен айтқанда аймақтың мемлекеттің қолдау принципінің өзгеру идеясы – оның көрсетілуі мен аймақтағы әлеуметтік – экономикалық жағдайының жақсаруы және аймақтық жүйенің жұмыс істеу – тиімділігінің жоғарылауымен байланыстыру үшін арналған. Республикалық бюджеттен тікелей инвестициялау сияқты территорияның инвестициялық процессін мемлекеттік шамаша қолдануда халықаралық қаржы организацияларының несие беруімен іске асады. Селективті мемлекеттік қолдау есебінен территорияның әлеуметтік – экономикалық дамуының теңелуіне ұсынылған концептуалды амалдардың мақсатқа сайлылығымен және тиімділігіне сәйкес Ресей тәжірибесімен, Европа және Германия тәжірибесімен келіседі. Германияда федерацияның барлық жерінде оның жағдайының унификациясы үшін бірінші және екінші анықтау құралы жасалған және жермен қоғам арасындағы қаржы ресурсын үлестіру қолданылады. Федералдық қолдау көрсетілу негізінде әлеуметтік көмек ретінде емес территория оның құралы ретінде ұсынылып тұр. Германияда жүргізіліп жатқан теңестіру саясатының негізгі принципі мыналар болып табылады:

· Жердің ынтымақты жауапкершілігінің өзара қолдауы;

· Жер – донорларының қаржылай және инвестициялық потенциялының әлсіреуіне жол бермеу және бүкіл территорияны қаржы жағдайын төгелдеу ниверирлеу;

· өзінің жеке жер күшіне қосымша ретінде қаржылай және инвестициялық қолдаудың көрсетілуі;

· Өндірістің өсуімен жеке инициативаның көрінуі үшін биліктік жер ұранының кеңеюі мақсатында федеративті қолдаудың көрсетілуі;

· Бір ғана территорияға ұзақ мерзімді өзгеріссіз қаржы көмегінің жіберілмеуі. Германияның федералды конститутциялық саты бір ғана жерге субсиди көрсетілмеудің ұзақ мерзімді практикасын антиконститутциялық деп бағалады.

Мемлекеттің инвестициялық ресурсты айқындайтын ұқсас принциптерді және аймақтарға мемлекеттік қолдау көрсету Қазақстан үшін өте қолайлы. Мемлекеттік қодау көрсетілген кезде аймақтық жүйенің тиімді жұмысының жоғарлау бағыты екі есе маңыздылыққа ие болады. Мемлекеттік инвестициялық қолдау көрсету тәсілініңөзгеруі территория экономикасының дамуын инвестициялаудағы мемлекет мүмкіндігін шектеп қана қоймайды. Ұсынылатын бағыт моделі, бірінші кезекте, территорияның өз ресурстары есебінде дамуы және ұзақ мерзімді перспективада – артта қалған территориялардың өсуіндегі алға шыққан базадағы аймақтық теңелуде.

Кез – келген аймақтық - экономикалық жүйенің жұмыс істеу жағдайы ресурстық қамтамасыз ету болып табылады, сонымен қатар кіріс және территторияның әлеуметтік – экономикалық толсуына кепілдік беретін, инвестициялық жағдаймен қамтамасыз ету болып табылады. Аймақтық – экономикалық жүйенің тиімді жұмыс істеуі тек қана ресурстармен қамтамасыз етіп қана қоймай оларды тиімді қолданады. Ол жағдайлардың кез келгенінің өзгеруі аймақтық жүйенің өзгеруіне әкеп соғады. Қалыптасқан территориялық жолдамадан шығып келесі түсінікті анықтауға өтуге болады:

Аймақтық жүйенің тиімділігі бұл белгілі жағдайда және ресурстарды ең аз жұмсаған кездегі ең жоғарғы экономикалық нәтижемен қамтамасыз ететін жүйенің берілген қабілеті.

Мүмкіән және аймақтық – экономикалық жүйенің нақты жұмыс істеу тиімділігі арасындағы құлдыраудың себептері, қалыптасқан жағдайға қарай былай болуы мүмкін:

Ø Барлық ресурстарды ұтымды бөлу және толық емес немесе комплекстік пайдалану;

Ø Қабылданып жатқан басқарушы және инвестициялық шешімнің жеткілікті негізделмеген таңдауы;

Ø Қабылданушы шешімнің реализация мерзімінің ұзарылуы;

Ø Макро және мезодеңгейдегі аймақтық - әлеуметтік - экономикалық процессті реттейтін экономикалық механизмнің жетілмеуі.

Бұл себептердің кез келгенін бағаламау бүкіл жүйенің тимділігінің төмендеуіне әкеп соғады. Осы тұрғыдан баға аймақтық жүйенің жұмыс істеу тиімділігіне түгелдей және құраушыларына беріледі, қатарында шешуші маңызды аймақтық - инвестициялық - әлеуетті қолдану тиімділігінің бағасы тұрады.

Бұл мәселені шешу үшін әр түрлі тәсілдер бар, мысалы мыналар болуы мүмкін:

a) Инвестициялық - әлеуетті жоғары мүмкіндікте қолданудың нақты деңгейін салыстыру;

b) Инвестициялық - әлеуетті әртүрлі аймақтық – экономикалық жүйеде қолдану тиімділігін салыстыру;

c) Аймақтық – экономикалық жүйенің инвестициялық мүмкіндігінің оның жұмысының соңғы нәтижесімен байланыфсы, яғни деңгей бағасымен бұл мүмкіндіктерді тиімді пайдалану.

Мүмкіндіктердің алғашқысына келетін болсақ, ол алдынғы зерттеулерде – ақ тексеріліп, ұсынылған болатын және аймақтық – инвестициялық әлеует масштабының көлемдік бағасына негізделген. Интегралды индекс есебі үшін таңдаулы көрсеткіштер тобы бойынша алғашқы индекстер айқындалды. Ол аймақтық – әлеуеттік - экономикалық дауын және қаржы базасын бейнеледі. Осылай алынған инвестициялық әлеумет индекісі түрлі көздер есебінен қалыпасқан қаржы ресурстарының көлемінде ескереді.

Ең қызықтысы болып, көбіне Ресейлік ретингтік агенттіктер ұсынатын методикалық тәсіл табылады аймақтық инвестициялық әцлеуметті Ресейлі шамандар берілген территориядағы негізгі өндірістік фоакторлардың әлеуметтік жинтығы деп қарастырады. Аймақтық инвестициялық әлумет жиынтығымен айқындалатын жеке әлеуметке мыналар жатады:

- мениралды – шейкі зат (табиғи рисурстардың негізгі түрлерінің табыс көлемі);

- еңбекші (еңбек ресурысы және оның квалфикациясы және білім деңгейі);

- өндіріуші (маңызды өнеркәсіп өнімдерін шығарудағы монополизм деңгейін ескергендегі аймақтағы шаруашылық қызлметінің шынақты нәтижесі);

- тұтынушы (аймақ халқының жинақты сатып алу қабілеті);

- қаржылай (кәсіпорын пайдасы немесе халық кірісі);

- инфраструктуралы (территоияның нарықтық структурамен қамтамасыз етіліуі);

- иновациялық (дамыу деңгейі немесе ғылымыи жетістіктерді жеткізу және жаңа техника жетістіктерін енгізу).

Әр бір көрсетілген жеке әлеумет түрі көрсеткіш қатарында айқындалады, ал аймақтағы қортынды инветиция әлуметі жеке әлуметтің орташа суммасы ретінде есептеледі. Біз ұсынған мүмкіндіктер бойынша немесе Ресейлік экономистердің ұсынысы бойынша есептеулер нәтижесі 3.1 кестеде көрсетілген. Екі тәсілді қарастырып, салыстыру нәтижесінде, автор ұсынған немесе инвистияциялық әлеуметті жоғарғы мүмкіндігі мен қолданудың нақты деңгейін салыстыруға негізделген тәсіл, инвестициялық әлеуметті тиімді қолдануды әлде қайда деп бағалайды. Осы себептен бірінші тәсіл бойынша анықталған аймақ ретингі нақты жағдайды дәлірек айқындайды.

Шындығында да екінші тәсілдік мүмкіндікке сәйкес Батыс Қазақстан және Қызылорда облыстары инвестициялық әлумет бойынша обылысытық рейтингте соңы немес соңынан санағанда екінші орындарды алып тұр. Аймақтағы әлуметтің мүмкіндіктері маңызды ресурсты әлумепен анықталады. Мұнайлы атасы Қашаған немесе Құшкөл болып табылады. Сонымен қатар Жамбыл облысы инвестициялық қамтамсыз ету жағынан ғана артта қалмаған, Ресейлік тәсіл бойынша барлық экономикалық парметір бойынша аусайдерлер аймақ болып табылмайды. Берілген тәсілдердің ең әлсізі жері сыртқы факторлар әсерін елемеушілік болып табылады. Екі тәсілдің де артық кемшілігі бар - әр фактордың маңыздылығын бағалау кезіндегі мамандардың субьектілік жіберу мүмкіндігі жана саламақталаға койфицентті анықтау.

Инвестициялық ресурстар мен аймақтақ дамуды қамтамасыз етуді сенімдірек бағалау үшін немесе қабылдаған методикалық тәсілді қолдану тиімділігіне мынадай тәсілдер ұсынылады: Инвестицияны аймақтың өндіру процесіндегі тартылған көлемдердің қатынасына негізделген немесе алынаған әлеуметтік экономикалық нәтижеге негізделген тәсіл. Аймақтағы инвестициялық мүмкіндікті қолданудағы тиімділік бағасының қазіргі заманғы баламалы жағдайы үшін методологиялық тәсілді қолдану кезінде мынадай теориялық жағдайлар қолданылады:

Þ инветициялау процесіндегі трансфармациялық ерекшелігін ескеру қажеттілігі;

Þ ресурстардың қалыптасуындағы аймақтық өзіндік еркшеліктерін шағылуы;

Þ инвестициялық қамтамсыз ету көзінің системазициясы немесе оларды қолдану бағасы;

Þ аймақтық экономикалық жүйенің функциялық нәтижесі мен инвестициялық салым арасындағы өзара қатынастың орнауы;

инвестициялық әлуметті тиімді қолдану мен қамтамсыз ету мыналарды жатқызуға болады:

- инвестицияны қаржыландырудың барлық мүмкіндік көздерін қолдану.

- Инвестициялық статегияны немесе территориядағы шаруашылықтың перепективалы даму басымдықтарын дұрыс таңдау;

- Инвестициялық ағымның оптималды тұрғызылуы;

- Тиімді қймылдаушы механизімге негізделіп, инвестициялық ресурстарын рационалды айқындалуы;

- Инвестициялық трансфертті рационалды айқындаумен қамтамасыз етуші аймақтық саясаттың болу;

- Территорияның сыртқы міндеті басқару бойынша тиімді аймақтық менеджмент;

- Инвестициялық ресурстарды мақсатта қолдануды шектеу құралдарын сенімді қолдану;

Аймақтық инвестициялық ресурсты пайдалану тиімділігі мыналар мен айқындалады: территория экономиканың құрылымен, теңгерілімдігімен, өндірістік инфраструктураның дамуымен, комуникация жүйесі мен инвестициялық институтымен нарықтық инфраструктураның болу, шетелік инвестицияны тартудағы аймақтық билік органының белсенділігімен, экономикалық реформаның нақтылану мен, инвестициялық белсенділікті ынталандыру механизімінің дамуы дәрежесі мен, кепілдік немесе инвестиция қорғанысы бойынша жек аймақтар мен облыстағы инвестициялық әлеуметті қолдану тиімділігі белгілі көрсеткіш көлемімен бағалануы да мүмкін.

Инвестиция аймағындағы қайта өндіру процесіндегі жалпы қолдану тиімділігінің бағасы әлеуметтік – экономикалық нәтижені айқындауды ұсынады. Кез келген аймақтық жүйенің қортынды экономикалық даму жалпы аймақтық өнім (ЖАӨ) аймағында пайда болған болып есптеледі. Оның аймақтың инвестициялық мүмкіндігін қолдану тиімділігін бағасының негізгі ретінде ұсынуға болады.

Міне осыдан инвестициялық ресурстарды аймақтық деңгейде қолдану тиімділігін белгісі мынада қызмет атақаруы мүмкін:

- соңғы нәтиже ретінде халық жанына ЖАӨ;

- инвестицияның бір теңгесіне ЖАӨ;

- республикалыпен салыстырғандағы инвестициядағы бір теңге негізігі тәсілдің амалына енгізу;

территориядағы инвестициялық ресурстарды қолдану тиімділігін толық

бейнелеу үшін көрсеткіш жүйесі қолдану мүмкін:

Þ алынған кіріспен өндіріс көлемінің өсуі;

Þ ел экономикасындағы жалпы инвестиция көлеміндегі аймақ бөлшегі;

Þ инвестиция көлемінің өсім индекісі;

Þ инвестиция құрылысының технологиялық өндіруші салалақ денамикасы;

Þ қаржыландыру көзі бойынша инвестиция құрылғысы;

Þ тұрғын үй құрылысына, денсаулықты сақтау мекемлеріне, білімге, мәдениетке бағытталатын инвестиция бөлшегі;

Þ экономикалық тепе – теңдікті сақтауға, табиғатқа бағытталған инвестиция бөлшегі;

Þ