АЛҒЫСӨЗ

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тілі – қазақ тілін қолдану мен дамыту мақсатында бүгінгі күні атқарылып жатқан қызмет ұшан-теңіз. Қоғамның қай саласында болсын мемлекеттік тілдің қолданысын жетілдіруге байланысты іс-шаралар қарқынды жүргізілуде. Қазіргі кезде мемлекеттік тілді қолдану мен дамытуда негізгі екі бағытқа басымдық беріліп отыр. Оның бірі мемлекеттік тілді оқыту болса, екіншісі – ісқағаздарын мемлекеттік тілде жүргізу. Бірінші бағыт бойынша мемлекеттік органдарда, жоғары оқу орындарында тіл үйрету орталықтары ашылып, қазақ тілін үйретуге өз деңгейлерінде септігін тигізіп жатыр. Қазақ тілін оқыту әдістемесіне арналған түрлі оқулықтар мен оқу құралдары, электронды бағдарламалардың саны күн санап артып келеді. Ісқағаздарын мемлекеттік тілде жүргізу ісін дамыту барысында да жасалып жатқан жұмыстар аз емес. Жергілікті атқарушы органдардан бастап, қоғамның, ғылымның әрбір саласына байланысты ісқағаздарының үлгілері, оларды автоматтандыруға арналған электронды бағдарламалар да жеткілікті. Солай бола тұрса да мемлекеттік тілді қоғамның немесе ғылымның кез келген саласына енгізу жұмыстарындағы маңызды бағыттың бірі – аударма ісінің қажеттілігі – дәлелдеуді қажет етпейтін шындық. Өйткені мемлекеттік тілді дамыту мен қолданудың жоғарыда аталған екі бағытын да жүзеге асыруда аударма процесінің алдан шығатыны айдан анық.Оның үстіне, кез келген ұлттың тілі, ең алдымен, халық пен халықтың, ұлт пен ұлттың бір-бірімен күнделікті тіршілікте қарым-қатынас жасауының құралы, екіншіден, әлеуметтік-экономикалық және саяси қатынастар тілсіз жасалмайды, үшіншіден, адамзат қоғамының дамуының басты көрінісі ҒЫЛЫМ екендігін ескерсек, белгілі бір ұлттың екінші бір халықтың ғылыми-техникалық жаңалықтарымен танысуына, оны игеруіне АУДАРМА қажет.

Бүкіл адамзат баласы бір ғана әлемде өмір сүреді. Сондықтан сол бір ғана әлем жайлы танымы да, түсінігі де ұқсас келеді. Дегенмен әлемдегі сан мыңдаған халық пен ұлт өкілдерінің әлем туралы түсінігі мен танымында ерекшеліктер болатындығын да жоққа шығаруға болмайды. Бұл ерекшелік әрбір ұлт пен халықтың тарихына, салт-дәстүріне, менталитеті мен территориялық орналасқан жеріне т.б. жайттарға байланысты болатындығы хақ. Әрбір халық, сол халықтың өкілі әлем бейнесін өнерде (суретте, биде, әнде, күйде т.б.), ғылымында, салт-дәстүрінде т.б. өзінше бейнелейді. Дегенмен «әлем бейнесінің» нағыз айқын да дәл көрінісін ТІЛ арқылы ғана жеткізуге болады. «Әлемнің тілдегі бейнесі» ұлттың жеке өкілінің танымы мен талғамын байқатып қана қоймай, сол ұлттың өткені мен бүгінінен хабар беріп, ертеңге мұра ретінде қалдырылады. Әрбір халықтың әлемді тілде бейнелеуін зерделеу үшін сол ұлттың тарихымен, менталитетімен, барлық өнер шығармашылығымен, дүниетанымымен таныс болу керек.

Тіл білімінің аударма саласы да кез келген халықтың рухани дүниетанымымен, болмысымен байланысып жатады. Өйткені аударма процесі бір тілдегі тілдік бірліктерді екінші тілге тәржімалап қою ғана емес, сол бірінші аударатын тілді тұтынушы ұлттың тіліндегі «әлем бейнесін» екінші аударылатын тілді қолданатын халықтың тілі арқылы жарыққа шығару болып табылады. Аударманың қай саласы болсын (көркем аударма, ілеспе аударма, ғылыми аударма, жарнама) аталған ұстанымды басшылыққа алғанда ғана таза шығармашылық туынды дүниеге келеді деп ойлаймыз.

Әрине бүгінгі таңда аударма мәселесін, әсіресе жергілікті атқарушы органдар мен ғылым саласында санамызда сіресіп қатып қалған орысша мәтіндерді қазақ тіліне тәржімалап қана жеткізу деген ұғым қалыптасқан. Бір қарағанда, қазіргі жасалып жатқан іс-шаралардың өзі де осыны аңғартқандай. Бірақ қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде қоғамның, ғылымның қай саласында болсын өз деңгейінде қызмет етуі үшін аударма процесіне мұндай көзқарас таныту – тілдің қолданылуына кері әсер ететін, оның дамуын тежейтін үлкен қателік. Олай болса, мемлекеттік тілді қолдану мен дамыту іс-шараларының қатарына аударма процесін де өз дәрежесінде қосу қажет. Ол үшін басқа тілдердегі әдебиет жауһарларын, публицистикалық шығармаларды қазақ тіліне, қазақ ақын-жазушыларының дүниелерін басқа тілдерге аудару керек, оған білгір ұстаздар мен білікті мамандар қажет. Қазақ тілін ғылым тілі дәрежесіне көтеру үшін термин және терминология мәселелерін тиянақтау керек, негізінен орыс тілінен аударылатын қазақ ісқағаздарын жүйелеу қажет. Сондай-ақ жоғары оқу орындарының аудармашы мамандығында білім алып жүрген жас ұрпаққа ғылыми теориялық кітаптармен қатар практикалық дүниелер қажет. Осы мәселелерді ескере отырып, Алматы қаласы әкімдігінің «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы Алматы қаласы Тілдерді дамыту басқармасының тапсырысымен «Аударматану» атты ғылыми-практикалық көмекші құрал ұсынып отыр.

Бұл кітап «Аударма процесі және аударматану негіздері», «Ресми ісқағаздары және оларды аудару мәселелері», «Термин және терминология мәселелері, терминдердің аударылуы», «Тәжірибелі аудармашылар жазбаларынан» атты негізгі бөлімдерден және қосымшадан тұрады.

Бірінші бөлімде тіл білімінің өзекті де күрделі бір саласы – аударматану ғылымының теориялық мәселелері, аударма жасау процесінің теориялық негіздері мен практикасы, аударма жасаудың техникасы, әдіс-тәсілдері мен аудармаға және аудармашыға қойылатын талаптар, аударма саласының жанрлық түрлері туралы ғалымдардың ой-тұжырымдары сараланса, екінші бөлім қазақ ресми ісқағаздарының қалыптасуы, оның ерекшеліктері және олардың аударылуы тәрізді мәселелерге арналады.

Қазіргі қазақ лингвистикасының да, қоғамның да, ғылым салаларының да өзекті мәселелерінің біріне айналған термин, терминдерді қабылдаудағы қағидаттар, терминологияның терминжасам проблемалары, терминдердің аударылуы сияқты келелі мәселелер үшінші тарауда кеңінен қозғалады.

Сондай-ақ төртінші тарауда берілген тәжірибелі аудармашылардың мақалалары, кеңестері, аударма және аудармашы жайында айтылған қанатты сөздер, қосымшада берілген ұйымдардың, облыстардың, қалалардың, қысқарған сөздердің қазақша-орысша жазылуы, орыс тіліндегі кейбір сөздер мен терминдерге ұсынылған қазақша баламалар практикалық тұрғыдан аудармашы мамандарға шынайы көмек ретінде, қазақ тілінің әлі де болса жеткілікті деңгейде «аяқ баса қоймаған салаларда» белсенді қолданылуына септігін тигізеді деген сенімдеміз.

АУДАРМА – кез келгенге сыбаға ретінде беріле салмаған, тілдік түйсігі терең дарын иесінің сыйы саналатын ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ӨНЕР, өзегін талдырып, танбай, талмай еңбек етуді талап ететін КӘСІП. Қолдарыңыздағы осы кітап сіздерге титімдей де пайдасы тиіп, қажеттеріңізге жарап жатса, біздің және біздің авторларымыздың Сіздердің алдарыңызда, ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ алдында істеген қызметінің еш кетпегені, шығармашылық өнерге қадам басқан шынайы кәсіп иесі, АУДАРМАШЫ!