ФИЗИКАЛЫҚ ШАМАЛАР БІРЛІКТЕРІ МЕМСТ 8.417-81

Кельвинсудың үштік нүктесінің термодинамикалық температурасының 1/273,16 бөлігіне тең. Бұл эталон басқа шамаларға тәуелді емес.

Кандела 540-Ю12 Гц жиілікті монохромалы сәулеленуді пайдаланатын берілген бағытта бағытталған жарық күшіне тең, осы бағыттағы жарықтық энеогетикалық күші 1/683 Вт/ср құрайды.

Моль - массасы 0,012 кг көміртегі-12 атом сатты қанша болса,сонша құрылымдықэлементтерден тұратын жүйедегі заттарының мөлшері.

Моль эталоны оны анықтаудың біркелкі болмағандығынан жүзеге асырылмаған. сондықтан бірліктер жүйесіндегі негізгі бірліктің бірінің эталоны жоқ.

Туынды бірліктер физикалық байланыстар формулалары арқылы, СИ жүйесінің ережелері бойынша негізгі бірліктердеы жасалған.

1-кестеде негізгі бірліктерден жасалған Сй туынды бірліктерінің мысалдары келтірілген.

1-кесте – Негізгі және қосымша бірліктерден жасалған туынды бірліктердің мысалдары

2 - кестеде өзіндік атауға ие және басқа туынды бірліктерді жасау үшін қолданылатын СИ туынды бірліктері көрсетілген.

2 - кестеде–Өзінің жеке атаулары бар СИ жүйесіндегі туынды бірліктер

Арнайы атауларды колданатын СИ жүйесіндегі туынды бірліктердің мысалдары 3-кестеде көрсетілген.

3-кесте –Арнайы атауларды қолданатын СИ жүйесіндегі туынды бірліктердің мысалдары

Жүйеден тыс бірліктер - бірліктердің кабылданған жүйесіне кірмейтін бірліктері. Мысалы, СИ бірліктеріне кірмейтін бірліктер келесі топтарға бөлінеді:

- мерзіміне шек қойылмай жіберілетін шамалардың бірліктер қатары;

- салыстырмалы және логарифмдік қолдануларға жіберілетін шамалардың бірліктері;

- тиісті халықаралық шешімдер қабылдануға дейін қолдануға уақытша жіберілетін бірліктер;

- жаңа өңдеулерде бірлік жүйеден тыс, қолдануға рұқсат етілмейтін бірліктер.

ГОСТ 8.417-81 бойынша СИ бірліктерімен қатар мерзімі шектеусіз қолдануға рұқсат етілетін жүйеден тыс бірліктер 4-ксстеде көрсетілген.

4-кесте –СИ бірліктерімен қатар қолдануға рұқсат етілетін жүйеден тыс бірлікгер

ГОСТ 8.417-81-ге сәйкес уақытша қолдануға енгізілген жүйеден тыс бірліктер тобы (5-кесте):

5-кесте –Уақытша қолдануға енгізілген жүйеден тыс бірліктер

Когеретті туынды бірлік - санмен көрсетілген коэффициентке тең қабылданған 1 теңдеу бірліктері жуйесінің басқа бірліктерімен сабақтас физикалық шама бірлігі.

Физикалық шама бірліктерінің когеретті жүйесі - негізгі және когеретті туынды бірліктерден тұратын бірліктер жүйесі.

Когеретті туынды бірліктер санмен көрсетілген коэффициенттері 1-ге тең шамалардың арасындағы ең оңай теңдеулер көмегімен құрастырады. Бірліктердің когеретті жүйесінің артықшылықтарына есептеулер орындалуының және жүйенің қолданылуының оңайлығы жатады.

Мысалы, жылдамдық өлшем бірлігі [V] СИ жүйесінде келесі теңдеуде:

V = s / t (4)

мұнда, V - жылдамдык; S - өткен жолдың ұзындығы; t- козғалыс уақыты.

[V] = [s] / [t] (5)

Егер СИ жолдың ұзындығы және олардың бірліктерінің белгілі уақыты болса, онда жылдамдықтық бірлігі м/с болады:

E = mv² (6)

СИ энергияның когеретті бірлігі:

[E] = (2 [m] x [v]² = (2 kg) x (1 m / s)²=1 kg x м/с² х м = 1Н х м = 1Дж

өрнегімен құрастырылады.

Негізгі бірліктердің өлшемдері көп жағдайларда ыңғайсыз, себебі өте аз немесе өте көп болып келеді. Сондықтан тәжірибеде ондық еселі және бөлшек бірліктер қолданылады, яғни олар негізгі бірліктен бүтін санға артық немесе кем болады, бірліктің бастапқы атауына сәйкес жалғауды қосу арқылы жазылады.

6-кесте –Ондық еселі және бөлшек бірлікіерді жасауға арналған көбейткіштер мен қосымшалар және олардың атауы

СИ жүйесіндегі еселі және бөлшек бірліктерді құруға арналған көбейткіштер және қосымшалар 7-кестеде келтірілген.

Метрикалық емес бірліктер арасындағы кейбір қатынастар төменде көрсетілген:

1 ярд = 3 фут = 36 дюйм;

1 фут = 12 дюйм;

1 миля = 1760 ярд = 5280 фут;

1 теңіздік миля = 6080 фут;

1 акр = 4840 кв. ярд;

1 куб. ярд = 27 куб. фут;

1 кварат =1/4 галлон = 2 пинт;

1 ағылшындық бушель = 8 галлон;

1 ағылшындық мұнайлы баррель = 36 галлон;

1 мұнайлы баррель (АҚШ) = 30,55 галлон;

1 саудалық фунт = 16 унқия;

1 қысқа тонна = 2000 фунт;

1 тонна = 80 квартер = 2240 фунт.

7-кесте –СИ жүйесінің еселі және бөлшек бірліктерін жасауға арналған көбейткіштер және қосымшалар

Көбейткіш	Қосымша
Аталуы	Белгіленуі
халықаралық	орысша	халықаралық	Орысша
10 24	yotta	йотта	Ү	И
10 21	Zetta	зетта	Z
10 18	Exa	экса	Е	Э
10 15	реtа	пета	Р	П
10 12	tега	тера	Т	Т
109	giga	гига	G	г
106	mega	мега	м	м
103	kilo	кило	k	К
102	hecto	гекто	h	г
10 1	deca	дека	da	Да
10-1	deci	деци	d	д
10-2	сеnti	санти	с	с
10-3	milli	милли	m	м
10-6	mikro	микро		Мк
10 -9	nano	нано	n	н
10-12	рісо	пико	р	п
10 -15	femto	фемто	f	ф
10-18	аttо	атто	а	А
10 -21	zepto	зепто	z
10-24	уосtо	йокто	y	и