ФИЗИКАЛЫҚ ШАМАЛАР БІРЛІКТЕРІ МЕМСТ 8.417-81

Кельвинсудың үштік нүктесінің термодинамикалық температурасының 1/273,16 бөлігіне тең. Бұл эталон басқа шамаларға тәуелді емес.

Кандела 540-Ю12 Гц жиілікті монохромалы сәулеленуді пайдаланатын берілген бағытта бағытталған жарық күшіне тең, осы бағыттағы жарықтық энеогетикалық күші 1/683 Вт/ср құрайды.

Моль - массасы 0,012 кг көміртегі-12 атом сатты қанша болса,сонша құрылымдықэлементтерден тұратын жүйедегі заттарының мөлшері.

Моль эталоны оны анықтаудың біркелкі болмағандығынан жүзеге асырылмаған. сондықтан бірліктер жүйесіндегі негізгі бірліктің бірінің эталоны жоқ.

Туынды бірліктер физикалық байланыстар формулалары арқылы, СИ жүйесінің ережелері бойынша негізгі бірліктердеы жасалған.

1-кестеде негізгі бірліктерден жасалған Сй туынды бірліктерінің мысалдары келтірілген.


1-кестеНегізгі және қосымша бірліктерден жасалған туынды бірліктердің мысалдары

Шама Бірлік
Атауы Белгіленуі
Аудан шаршы метр м2
Көлем, сыйымдылық куб метр м3
Жылдамдық секунд /метр м/с
Үдеу секунд /метр квадрат м/с2
Бұрыштық жылдамдық секунд/радиан рад/с
Бұрыштық үдеу секунд/радиан квадрат рад/с2
Толқын саны метр минус бірінші дәрежесі М-1
Тығыздық килограмм/куб метр кг/м3
Меншікті көлем куб метр/килограмм м3 /кг
Электр тоғының тығыздығы ампер/квадрат метр А/м2
Магнитті өріс кернеулігі ампер/метр А/м
Малярлі концентрация моль/кубтық метр моль/м3
Иондаушы бөлшектер ағыны секундтың минус бірінші дәрежесі с-1
Иондаушы бөлшектер ағынының тығыздығы Секундтық минус бірінші дәрежесі/метрдің минус екінші дәрежесі c-1-m-2
Жарықтылық кандепа/шаршы метр кд/м2

 

2 - кестеде өзіндік атауға ие және басқа туынды бірліктерді жасау үшін қолданылатын СИ туынды бірліктері көрсетілген.


2 - кестедеӨзінің жеке атаулары бар СИ жүйесіндегі туынды бірліктер

 

Шама Бірлік Туынды бірліктің СИ жүйесіндегі негізгі бірлік арқылы белгіленуі
атауы белгі-ленуі
Жиілік герц Гц 1 /с
Күш ньютон Н кг • м/с2
Қысым паскаль Па кг/(м • С2)
Энергия,жұмыс, жылу мөлшері джоуль Дж кг • м22
Қуат, энергия ағыны ватт Вт кг • м23
Электр мөлшері, электр заряды кулон Кл А-с
Электрк кернеуі электр пөтенқиалы вольт В кг • м2/(А-с3)
Электр сыйымдылығы фарад Ф А2 • с4/(кг • М2)
Электрлік кедергі ом Ом кг • м2/(А2 • с3)
Электр өткізгіштік сименс См А2 • с3/(кг -м2)
Магнит индукқия ағыны вебер Вб кг -м2/(А -с2)
Магнит индукқиясы тесла Тл кг/(А -с2)
Индуктивтілік генри Гн кг -м2/(А2 • с2)
Жарық ағыны люмен лм кд -ср
Жарықтылық люкс лк кд • ср/м2
Радионуклидтің белсенділігі беккерель Бк 1/с
Шығару дозасы грәй Гр м22
Әквиваленттік шығару дозасы зиверт Зв М22

 

Арнайы атауларды колданатын СИ жүйесіндегі туынды бірліктердің мысалдары 3-кестеде көрсетілген.

 

 


3-кесте –Арнайы атауларды қолданатын СИ жүйесіндегі туынды бірліктердің мысалдары

Шама Бірлік
Аталуы Белгіленуі
Күш сәті ньютон-метр Н • м
Беттік керіліс ньютонның метрге қатынасы Н/м
Динамикалық тұтқырлық паскаль-секунд 11 а • с
Электр зарядының кеқістіктік тығыздығы кулонның метр кубқа қатынысы Кл/м3
Электр жылжуы Кулонның метр квадратқа қатынасы Кл/м2
Электр өрісінің кернеулігі вольттің метрге қатынасы В/м
Абсолютті диэлектриялық өтімділік фарадтық метрге қатынасы Ф/м
Абсолютті магниттік өтімділік генридің метрге қатынасы Гн/м
Меншікті энергия Джоульдің килограммға қатынасы Дж/кг
Жүйенің жылу сыйымдылығы, жүйенің энтролиясы Джоульдің кельвинге қатынасы Дж/К
Меншікті жылу сыйымдылығы, меншікті энтропия Джоульдің килограмм-кельвинға қатынасы Дж/(кг • К)
Энергия ағынының беттік тығыздығы ваттық метр квадратқа қатынасы Вт/м2
Жылу өткізгіштік ваттметр-кельвинға катынасы Вт/(м • К)
Молярлық ішкі энергия джоульдың мольге қатынасы Д ж/моль
Молярлық энтропия, молярлық жылу сыйымдылық джоульдің моль кельвинге қатынасы Дж/(моль • К)
жарықтық энергетикалық күші (шығару күші) Ваттық стерадианға. қатынасы Вт/ср
экспозициялық шығару дозасы (Рентген және гамма шығару) Кулонның килограммға қатынасы Кл/кг
Жұтылу дозасының қуаты грэйдің секундқа катынасы Гр/с

Жүйеден тыс бірліктер - бірліктердің кабылданған жүйесіне кірмейтін бірліктері. Мысалы, СИ бірліктеріне кірмейтін бірліктер келесі топтарға бөлінеді:

- мерзіміне шек қойылмай жіберілетін шамалардың бірліктер қатары;

- салыстырмалы және логарифмдік қолдануларға жіберілетін шамалардың бірліктері;

- тиісті халықаралық шешімдер қабылдануға дейін қолдануға уақытша жіберілетін бірліктер;

- жаңа өңдеулерде бірлік жүйеден тыс, қолдануға рұқсат етілмейтін бірліктер.

ГОСТ 8.417-81 бойынша СИ бірліктерімен қатар мерзімі шектеусіз қолдануға рұқсат етілетін жүйеден тыс бірліктер 4-ксстеде көрсетілген.

 

4-кесте –СИ бірліктерімен қатар қолдануға рұқсат етілетін жүйеден тыс бірлікгер

 

Шама Бірлік
Аталуы Белгіленуі
Масса Тонна Т
Массаның атомдбірлігі м. а. б.
Уақыт Минут Мин
Сағат Сағ
Тәулік Тәул
Жазық бұрыш Градус 0
Минут ...’
Секунд …"
Көлем, сыйымдылық Литр л
Ұзындық астрономиялық бірлік а. б.
жыл бойы св. год
Парсек пк
Оптикалық күш Диоптрия Дптр
Аудан Гектар Га
Энсргия электрон-вольт эВ
Толық қуат вольт-ампер В • А
Реактивтік қуат Вар Вар
Температура цельсий градусы °С

 

ГОСТ 8.417-81-ге сәйкес уақытша қолдануға енгізілген жүйеден тыс бірліктер тобы (5-кесте):

 

5-кесте –Уақытша қолдануға енгізілген жүйеден тыс бірліктер

Шама Бірлік СИ бірлік жүйесінде белгіленуі
Аталуы Белгіленуі
Ұзындық теңіз милясы м. миля 1852 м
Масса Карат кар 2-10-4 кг
Сызықты тығыздық Текс текс 10-6 кг/м
Жылдамдық Түйін УЗ 0,514(4) м/с
Айналу жиілігі секундқа айналым айн/сек 1 с-1
минутқа айналым айн/мин 1/60с-1 =0,016(6) с-1
Қысым Бар бар 105 ГІа

 

Когеретті туынды бірлік - санмен көрсетілген коэффициентке тең қабылданған 1 теңдеу бірліктері жуйесінің басқа бірліктерімен сабақтас физикалық шама бірлігі.

Физикалық шама бірліктерінің когеретті жүйесі - негізгі және когеретті туынды бірліктерден тұратын бірліктер жүйесі.

Когеретті туынды бірліктер санмен көрсетілген коэффициенттері 1-ге тең шамалардың арасындағы ең оңай теңдеулер көмегімен құрастырады. Бірліктердің когеретті жүйесінің артықшылықтарына есептеулер орындалуының және жүйенің қолданылуының оңайлығы жатады.

Мысалы, жылдамдық өлшем бірлігі [V] СИ жүйесінде келесі теңдеуде:

 

V = s / t (4)

 

мұнда, V - жылдамдык; S - өткен жолдың ұзындығы; t- козғалыс уақыты.

 

[V] = [s] / [t] (5)

 

Егер СИ жолдың ұзындығы және олардың бірліктерінің белгілі уақыты болса, онда жылдамдықтық бірлігі м/с болады:

E = mv2 (6)

 

СИ энергияның когеретті бірлігі:

 

[E] = (2 [m] x [v]2 = (2 kg) x (1 m / s)2=1 kg x м/с2 х м = 1Н х м = 1Дж

өрнегімен құрастырылады.

 

Негізгі бірліктердің өлшемдері көп жағдайларда ыңғайсыз, себебі өте аз немесе өте көп болып келеді. Сондықтан тәжірибеде ондық еселі және бөлшек бірліктер қолданылады, яғни олар негізгі бірліктен бүтін санға артық немесе кем болады, бірліктің бастапқы атауына сәйкес жалғауды қосу арқылы жазылады.

 

6-кесте –Ондық еселі және бөлшек бірлікіерді жасауға арналған көбейткіштер мен қосымшалар және олардың атауы

 

Көбейткіш Қосымша Көбейткіш Қосымша
Аталуы Белгіленуі Аталуы Белгіленуі
1018 экса Э 10-18 атто а
1015 пета П 10-15 фемто Ф
1012 тера т 10-12 пико п
109 гига г 10-9 нано н
106 мега м 10-6 микро мк
103 кило К 10-3 милли м
102 гекто Г 10-2 санти с
1 дека Да 10-1 деци д

 

СИ жүйесіндегі еселі және бөлшек бірліктерді құруға арналған көбейткіштер және қосымшалар 7-кестеде келтірілген.

Метрикалық емес бірліктер арасындағы кейбір қатынастар төменде көрсетілген:

 

1 ярд = 3 фут = 36 дюйм;

1 фут = 12 дюйм;

1 миля = 1760 ярд = 5280 фут;

1 теңіздік миля = 6080 фут;

1 акр = 4840 кв. ярд;

1 куб. ярд = 27 куб. фут;

1 кварат =1/4 галлон = 2 пинт;

1 ағылшындық бушель = 8 галлон;

1 ағылшындық мұнайлы баррель = 36 галлон;

1 мұнайлы баррель (АҚШ) = 30,55 галлон;

1 саудалық фунт = 16 унқия;

1 қысқа тонна = 2000 фунт;

1 тонна = 80 квартер = 2240 фунт.

 

7-кесте –СИ жүйесінің еселі және бөлшек бірліктерін жасауға арналған көбейткіштер және қосымшалар

 

  Көбейткіш Қосымша
Аталуы Белгіленуі
халықаралық орысша халықаралық Орысша
10 24 yotta йотта Ү И
10 21 Zetta зетта Z
10 18 Exa экса Е Э
10 15 реtа пета Р П
10 12 tега тера Т Т
109 giga гига G г
106 mega мега м м
103 kilo кило k К
102 hecto гекто h г
10 1 deca дека da Да
10-1 deci деци d д
10-2 сеnti санти с с
10-3 milli милли m м
10-6 mikro микро Мк
10 -9 nano нано n н
10-12 рісо пико р п
10 -15 femto фемто f ф
10-18 аttо атто а А
10 -21 zepto зепто z
10-24 уосtо йокто y и

 








Дата добавления: 2014-12-08; просмотров: 16154;


Поиск по сайту:

При помощи поиска вы сможете найти нужную вам информацию.

Поделитесь с друзьями:

Если вам перенёс пользу информационный материал, или помог в учебе – поделитесь этим сайтом с друзьями и знакомыми.
helpiks.org - Хелпикс.Орг - 2014-2024 год. Материал сайта представляется для ознакомительного и учебного использования. | Поддержка
Генерация страницы за: 0.026 сек.