ГЛОССАРИ

Ағымдағы валюта саясаты – валюта бағамын, валюталық операцияларды және т.б. күн сайын оперативті реттеуге бағытталған қысқа мерзімді шара.

Айырбасталатын валюта (ва­лютаның айырбасталымды­лығы)– ұлттық валютаның төлем құралы ретінде басқа валюта түрлеріне ең аз шы­ғынмен және жылдам айырбас­талу қабілеті.

Номинал құны бар валюта ба­ғамы –екі ел валютасының салыстырмалы бағасы немесе басқа елдің ақша бірлігінде тұлғаланған бір елдің валю­тасы.

Номинал құны бар тиімді валю­та бағамы –қандай да бір елдің өз елінде жүзеге асы­ры­латын валюталық операция­ларының үлес салмағына қарай өлшемделген валюта­лары мен ұлттық валюта ара­сын­дағы арақатынас ретінде есеп­телген валюта бағамының индексі.

Басты валюта лицензиясы –қолма-қол шетелдік валюта үшін қызмет көрсетулерге жә­не бөлшек сауданы жүзеге асыруға беріледі және оның ие­сіне қызмет көрсету және бөл­шек сауданы жүзеге асыру ба­рысында қолма-қол шетелдік валютамен есеп айырысуына құқық береді; тартылған зей­нетақы активтерінің есебінен операцияларды резидент емес­тердің бағалы қағаздарындағы инвестиция түрінде орындауы үшін зейнетақы активтерін инвестициялық бас­қару бойынша қызметті жүзе­ге асыратын ұйымдарға бері­леді.

Бір жолғы валюта лицензиясы –капиталдың қозғалысымен байланысты операциялардың, экспорт-импорт мәмілелері бо­йынша операциялардың орын­далуына, валюталық құнды­лықтардың резиденттерден ре­зидент еместердің пайдасына өтуін (ауыстыруды) қарасты­ратын капитал қозға­лысымен байланысты опера­цияларды жүргізуге, резидент­тердің ре­зидент еместен несие ретінде алатын шетелдік ва­лютаны үшінші тұлғаның шо­тына алу бойынша операция­ларды жүр­гізуге беріледі.

Валюта– мемлекеттің заңды төлем құралы ретінде қабыл­данған ақша құралы немесе қолма-қол ақша және қолма-қолсыз ақша формаларындағы құнның, банкнот, қазынашы­лық билет және тиын, оның ішінде бағалы металдардан жасалған тиын (айналыстағы ақшалай бірліктерге айырбас­талатын, айналыстан алына­тын) түріндегі құнның ресми стандарты, сондай-ақ, шоттар­дағы, оның ішінде, халықара­лық ақшалай немесе есеп айы­рысу бірліктеріндегі қаражат.

Валюта бағамы екі ақшалай бірліктің айырбасталу арақа­тынасын білдіреді немесе ол (валюта бағамы) басқа елдің ақшалай бірлігінде тұлғалан­ған бір ақша бірлігінің бағасы ретінде болады.

Валюта нарығы – валюталық мәмілелер бекітілетін, яғни, бір елдің валютасы екінші елдің валютасына белгілі бір номинал құны бар валюта бағамы бойынша айырбаста­латын нарық.

Валюталық алып-сатарлық –валюталық мәмілелерден ба­рынша пайда алу мақсатында валюталардың алдағы кезең­дегі бағаларының ойны.

Валюталық тәуекел – валюта бағамының болжанбаған өзге­рісіне қатысты банктің немесе кәсіпорынның ақша қара­жаттарына қауіп төндіретін тәуекел.

Валюталық құндылық – шетелдік валюта; номинал құны шетелдік валютада тұлғаланатын бағалы қағаздар мен төлем құжаттары; тазартылған құй­ма алтын; резиденттер және резидент еместер олармен операцияны жүзеге асыратын жағдайда номинал құны ұлттық валютада тұлғаланатын бағалы қағаздар, төлем құжаттары және ұлттық валюта.

Валюталық опцион – сатып алу­шыға белгілі бір күнге дейін келісілген баға бойынша ва­люта индексін немесе нақты валюта мөлшерін (санын) сатуға немесе сатып алуға құқық беретін, алайда оған міндеттеме жүк­темейтін келісім.

Валюталық позиция–есепайырысуға қажетті валютаның әрбіреуіндегі кәсіпорынның немесе банктің талаптары мен міндеттемелерінің арасында­ғы жағымды немесе жағымсыз айырмашылық. Банктердің (биржалардың) валюта пози­циясы – банктерге қандай да бір валютадағы талап­тардың және міндеттеме­лердің болуы. Қандай да бір валютадағы ашық позиция – осы валюта­дағы талаптар мен міндет­темелердің бір-бірімен сәйкес келмеуін, яғни, шетелдік валютаның сатылуы мен оны сатып алудың арасындағы сәйкессіздікті білдіреді. Са­тып алу сатыдан асып түссе – ұзын позиция, ал, сату сатып алудан жоғары болса – қысқа позиция.

Валюталық реттеу– бұл мем­лекеттік өкілетті органдардың (валюталық реттеу органда­рының) ішкі ва­люта нарығын дамыту және оны бақылау, ұлттық валютаны тұрақтан­дыру, ел­дің төлем байланы­сын нығай­ту мақсаттарында валюта опера­цияларын жүргі­зудің тәртібін белгілеу жөнін­дегі қызметі.

Валюталық саясат– әлемдік шаруашылыққа құрылған бай­ланыс жүйесіндегі интегра­цияның деңгейіне, саласына және механ­измінеқатысты мақсаттарды жүзеге асыруға бағытталған, елді экономи­калық және әлеумет­тік жағы­нан дамытуға арналған мем­лекеттік стратегияның бөлігі.

Валюталық своп– келісілген бағам бойынша немесе кейін кері айырбасталатын бірдей таза ағымдағы құны бар екі валютаның белгілі бір мөл­шерде айырбасталуы.

Валюталық тепе-теңдік –валю­талық бағамның негізі болып табылатын екі валютаның ара­сындағы заңмен белгілен­ген арақатынас.

Валюталық шектеу– валю­тамен, алтынмен және басқа да валюталық құндылық­тар­мен жүзеге асырылатын опе­рацияларды шектеуге ба­ғыт­талған заңмен немесе әкімші­лік жолмен белгілен­ген шара­лар мен нормативті ережелер­дің жиынтығы.

Валютаның бағасын белгілеу –бұл елдер арасында валюта бағамын анықтауды ұйғарады. Осының негізінде айырбас­талатын екі ақша бірлігінің арақатанасы белгіленеді.

Валютаның құнын белгілеу –валюта бағамын таңдап алын­ған нарықтық механ­изм не­гізінде анықтау.

Валютаның мемлекет ішіндегі құқықтық қатынасықаржы­лық, әкімшілік және азамат­тық құқықтардың аясында реттеледі.

Валютарлық резервтерді әр­тараптандыру –ірі қаржы институттарының және мем­лекеттің халықаралық есеп айырысуды қамтамасыз ету мақсатында әр елдің ең тұ­рақты валюталарын валюта­лық резервтің құрамына қосу­ды ұйғаратын саясаты.

Девальвация– тіркелген валюта бағамы жүйесінде орталық банктің ұлттық валюта баға­мын төмендету жөніндегі қау­лысы.

Девиздік саясат мемлекеттік ор­гандардың ұлттық валюта ба­ғамын өзгерту мақсатында шетелдік валютаны сату-са­тып алу жолымен жүзеге асы­рылады.

Дисконттық саясат – валюта бағамы мен төлем балансын реттеу үшін орталық банктің есептік мөлшермелерді өзгер­тетін саясаты.

Еуровексель – еуродоллардағы қысқа мерзімді облигация.

Еуронесие– бұл негізінен бір­лестірілген еуронесие, яғни, қарыз алушының банктердің синдикатымен құрылған не­сиеден еуродолларда алатын несиесі.

Еурооблигация (еуробонд) – шетелдік қарыз алушылардың (эмитенттердің) өтініші бо­йынша халықаралық банк синдикаттары (консорциум­дары) шығаратын борыштық бағалы қағаздар.

Еркін өзгермелі немесе икем­ді валюта бағамы –валюта бағамының жүйесі. Бұл жүйе­де орталық банк валюта нары­ғының қызметіне араласпайды және тепе-тең валюта бағамы сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекетімен анықталады.

Қосарлы валюта нарығы –тір­келген және өзгермелі ба­ғамдарының режимдері ара­сындағы орташаланған жағ­дайды білдіреді.

Кросс-бағам– бұл валюта мәмілесінің қатысушылары үшін бірде-біреуі ұлттық бо­лып табылмайтын екі шетел­дік валютаның белгіленген бағасы.

Құрылымдық валюта саясатывалюта нарығында құрылым­дық өзгерестерді жүзеге асыра­тын ұзақ мерзімді шараларды бейнелейді.

Қысқа ашық валюта позиция­сы –жекелеген шетелдік валютадағы ашық валюталық позиция. Оның міндеттемесі мен баланстан тыс міндетте­месі осы шетелдік валютадағы актив пен баланстан тыс талабынан асып түседі.

Лаг – уақытша аралық. Бұл аралықта ақша үлес салмағының өзгеруі бағалар мен тариф­тердің тиісті өзгерісін ту­дырады.

Лицензия– құзыретті мемлекет­тік органдардың азаматтарға немесе заңды тұлғаларға нақ­ты қызмет түрімен айналы­суына немесе белгілі бір әрекетті орындауына беретін рұқсаты.

Нақты валюта бағамыекі елдің баға деңгейлерінің қатынасы­на көбейтілген номинал құны бар бағам ретінде анықталады.

Нақты тиімділігі бар валюта бағамы– қандай да бір елдің нақты валюта бағамының сау­да жағынан негізгі серіктесі болып табылатын елдің валю­тасына динамикасын көрсе­тетін баға деңгейінің немесе өндіріс шығындарының басқа көрсеткіштерінің өзгерісін тү­зетуші номинал құны бар валюта бағамы.

Операциялық валюта лицен­зиясыбанк қызметінде бел­гілі бір валютаның орындалуы үшін және валюта заңымен анықталған валюталық құнды­лықтардың пайдаланылуымен байланысты опера­циялардың орындалуы үшін беріледі.

Өкілетті банк– банк туралы заңдарда қарастырылған опе­рацияларды жүргізуге орта­лық банктің лицензиясын ал­ған, валюталық операция­лар­ды, оның ішінде, клиенттің тапсырмасы бойынша жүзеге асыратын екінші деңгейлі банк.

Ревальвация– тіркелген бағам жүйесінде орталық банктің ұлттық валюта бағамын кө­теру туралы қаулысы.

Резидент еместер –«резидент» ұғымында аталмайтын барлық заңды тұлғалар, олардың өкіл­діктері мен филиалдары, сон­дай-ақ жеке тұлғалар.

Резиденттер – ҚР-ның, оның ішінде, уақытша шетелдерде немесе республиканың шегін­де мемлекеттік қызметте жүр­ген жеке тұлғалары; респуб­лика аумағында рес­публика заңына сәйкес құрыл­ған барлық заңды тұлғалар, сондай-ақ, олардың Қазақстан Республикасындағы және оның шегіндегі филиалдары мен өкілдіктері; республика шегін­дегі ҚР-ның дипломатия­лық, сауда және басқа да ресми өкілдіктері.

Сатушының бағамы –бұл ба­ғам. Ол бойынша резидент-банк ұлттық валютаға шетел­дік валютаны сатады.

Сатып алу қабілетінің бірдей­лігі – теория. Бұл тео­рияға сәйкес әр түрлі елдерде өнді­рілсе де бір валютада тұлға­ланған, өзара алмасты­рыла­тын тауарлардың бағасы ұзақ мерзімді кезеңде бірдей болуы керек.

Сатып алушының бағамы – бұл бағам. Ол бойынша резидент-банк ұлттық валю­таға шетел­дік валютаны сатып алады.

«Спот» валюта операциясы –мәмілені рәсімдеу сәтінде немесе 48 сағаттың шегінде (ішінде) қолма-қол валютаны пайдаланумен жүзеге асыры­латын операция.

Тепе-тең валюта бағамы –ха­лықаралық сауда-саттыққа шектеу қоймау, капиталдың құйылысы мен ағынына арна­йы мотивтерді қолданбау, шектен тыс жұмыссыздықты болдырмау шарттарымен тө­лем балансының тепе-теңді­гіне қол жеткізуді қамтама­сыз ететін валюта бағамы.

Тіркелген валюта бағамы– валюта бағамының ресми бел­гіленген арақатынасы. Онда орталық банк валюта бағамын тіркейді әрі оның деңгейін өзгеріссіз сақтау міндеттеме­сін өз мойнына алады.

Тұрақты валюта – ағымдағы операциялар (сауда-саттық) бойынша да, капиталдың экс­порты мен импорты саласын­да да басқа валютаға толық айырбастауға келетін валюта.

Халықаралық валюталық құ­қықтық қатынасвалюталық құқықтық қатынастың екі дең­гейін қарастырады: 1) мемле­кеттер арасындағы қатынасты халықаралық жариялы қаржы­лық құқық реттейді; 2) жеке тұлғалар мен ұйымдар ара­сындағы қатынасты халық­аралық жеке құқық реттейді.

«Форвард» валюта операциясы – банктердің немесе қаржы­лық компаниялардың келісім­-шарт негізінде телефон немесе телекс бойынша жүргізілетін биржадан тыс мерзімді валю­талық мәміле. Форвард опера­циясы биржада фьючерстік жә­не опциондық операция­лары­мен баламалы түрде жүргізі­леді.

Хеджирлеу– валюталық тәуекелді сақтандыру.

Шетелдік валюта бойынша ашық валюта позициясы­ның лимиті – шетелдік валю­тадағы міндеттемелер мен талаптар шотындағы абсолют­тік сомалардың арасында орын алған айырмашылықты анық­тау жолымен есептеледі.

ОҚУ МЕТОДИКАЛЫҚ КАРТАМЕН КАМСЫЗДАНДЫРУ

«Банктік менеджмент және маркетинг» пәні

[1] Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы/ - Алматы: Экономика, 2000.

[2] Риск-менеджмент и управление ресурсами коммерческого банка //Смирнов А.В. //Банки Казахстана №11, 2002

[3] Роджер Лерой Миллер, Дэвид Д. Ван-Хуз. Современные деньги и банковское дело: Пер. с англ. – М.: ИНФРА-М,2000.