Астрофизикада зерттелетін электромагниттік сәулелену

Спектрдің облысы	Толқын ұзындығы	Жер атмосферасынан өтуі	Зерттеу әдісі	Қабылдағыш құралдар
Гамма сәулелер   Рентген сәулелер	0,1 0,1-100	Күшті жұтылады – // –	Атмосферадан тыс зерттеу әдістері (космос-тық ракеталар, ЖЖС)	Фотоэмульсия, ионизациялық камералар, фотон санағыштар
Қысқа толқынды ультракүлгін сәулелер	100-3100	– // –	– // –	Фотоэмульсия, фотоэлектрондық көбейткіштер
Ұзын толқынды ультракүлгін сәулелер   Көрінерлік сәулелер	3100-3900     3900-7600	Аз жұтылуы   – // –	Жер бетінен   – // –	Фотоэмульсия, фотоэлектрондық көбейткіштер   Көз, фотоэмульсия, фотокатадтар
Инфрақызыл сәулелер	0,76-15 м км	Н2О, СО2, басқа молекулалардың жұтылу сызық-тарында күшті жұтылады	Кейбір облысын жер бетінен     Аэростаттардан	Болометрлер, термо-паралар, арнаулы фотоэмульсия және фотокатодтар
Радиотолқындар	15мкм-1мм 1мм ұзын	Толқын ұзындығы: 1мм, 4,5мм, 8мм және 1см-20м жұтылмайды	Жер бетінен	Радиотелескоптар

Радиотелескоптар

Аспан денелерінен келетін радиотолқындарды арнаулы құрал-радиотелескоп қабылдайды. Радиотелескопты антенна, сезгіштігі жоғары радиоқабылдағыш (радиометр) құрайды. Жер бетіне жететін радиосәулеленудің қуаты өте аз брлғандығынан оны өлшеуге арнаулы өлшем бірлігі енгізілген. Бұл өлшем бірлігі космикалық радиосәулеленуді бірінші ашқан АҚШ-тың инженері И.Янскийдің атымен янский (Ян) деп атаған.

Антенналардың конструкциялары әртүрлі болады. Мм және см-лік диапазондағы толқындарды қабылдау үшін формалары айналу параболоид тәрізді диаметрі 10 метрдей тұтас металдан жасалған айналар қолданылады. Ал дециметрлік, метрлік диапазондағы толқындарды формасы параболоид тәрізді бетінде металдан жасалған торы бар каркастар жақсы қабылдайды. Осындай антенналардың диаметрі 100 метрге дейін жетеді.

Қозғалмайтын радиотелескопта айнаның бұрылуын қабылдағыштың бұрылуымен алмастырады. Әлемдегі осындай ең үлкен радиотелескоптың антеннасының диаметрі 300 м. Өшкен жанар таудың кратерін параболоид тәріздес бетондап металлмен бетін жапқан. Бұл радиотелескоп Пуэрто-Рикодағы Аресибо обсерваториясында орналасқан.

Өте үлкен радиотелескоптар көптеген айналардан тұрады. Айналар қабылданған сәулеленуді бір қабылдағышқа жеткізеді. Соның біреуі РАТАН – 600 диаметрі 600 м сақина тәріздес 900 жазық айналардан құрылған және параболоидтың сегменті болатын Ресейдің радиотелескопы.

Әрбір антенна бағытталу бұрышымен сипатталады. Ол бұрыш радиотелескоптың ажырату қабілеттілігін анықтайды. Радиотолқындар көзінің орналасуы антеннаның электр осіне дәл келген жағдайында антенна қабылдайтын қуат максимал болады. Ал электрлік остің бағыты параболалық антеннаның бас оптикалық өсімен бағыттас болады.

Радиотолқын көзінің бағытының электрлік өсінен бұрышқа алыстауына байланысты телескоптың қабылдайтын қуаты кемиді. Сөйтіп бұрыштың мәнінде қабылданатын қуаттың шамасыда 2 есе кемиді. Осы шартты қанағаттандыратын бұрышын антеннаның бағытталу бұрышы деп атаймыз (5-сурет).

Қабылдайтын қуаттың өзгерісін

бұрышқа тәуелділігін көрсететін

диаграмманы бағыттау диаграммасы деп атайды. Радиотелескоптың ажырату

қабілеттілігі жарты қуатқа сәйкес болатын бағыттау бұрышына тең болады.

мұндағы -радиотолқынның толқын ұзындығы, Д-антеннаның диаметрі, -ажырату қабілеттілігі.