Логистикала штрих кодтарды сканирлеуді, (bar-code), DPP (Direct Product Profitability) технологиясын қолдану.Биометриялық технологиялар

Штрих кодтарын сканирлеуді логистикада қолдану, (bar-cоde), DPP технологиялары (Direct Product Profitability). Биометриялық технологиялар. Ақпаратты жазу және оқудың тәсілдері мен әдістері. Автоматты идентификаттаудың халықаралық жүйелері: (EAN – тауарды нөмірлеудің халықаралық жүйесі), EPCglobal Network желісі

1. Электронды идентификаттау құралдарын жіктеу

Автоматты идентификаттау құралдарының дамуы, қолмен атқарылатынды тану функцияларын автоматтандыруға бағытталған әрекеттен бастап, әрі қарай ғылым мен техниканың ең соңғы жетістіктерін пайдалануға негізделген.

Қазіргі кезде автоматты идентификаттау үшін келесі әдістер қолданылуы мүмкін (1 сурет):

▪ Ақпаратты акустикалық – магнитті оқу магнитофондық таспадағы сияқты, қажетті деректер жазылған магниттелген элементтері бар (магнитті картасы бар) пластинкаларды қолдануға негізделген. Бұл әдіс негізінен белгілі бір қызметті беруге (дебетті карталар, рұқсат карталары) рұқсат беру үшін кең таралған.

▪ Радиожиілікті идентификаттау ( RFID технология) идентификатталатын нысанда жадқа жазылған ақпаратты бергіш оқу құрылғысының (ридердің) шақыру сигналы бойынша, қуаттылығы аз радио бергішті (транспондерді) орналастыру арқылы жүзеге асады.

▪ Этикеткада әдетте штрих-код түрінде орналастырылатын арнайы белгілерді оптикалық тану. Көліктік этикеткалардың әріптік-сандық символдарын тану - оқу кезеңіндегі де, тану кезеңіндегі де сенімділіктің төмен болуы себепті, өте сирек ұшырасады.

▪ Биометриялық идентификаттау жүйе субъектілерінің физикалық бірегей сипаттамаларын өлшеуге негізделеді және идентификаттаудың сенімділік дәрежесінің жоғары болуымен, биометриялық белгілердің субъектіден ажырамастығымен және оларды фальсификаттаудың өте күрделі болуымен ерекшеленеді. Қазіргі кезде келесідей биометриялық белгілерді қолданудың технологиялары жолға қойылған (жақшада осы типтегі идентификаттау құрылғыларын АҚШ нарығында сату үлесі келтірілген): саусақ таңбасы (44% ), бет-әлпеттің пішіні мен көлемі (14 %) , алақанның геометриялық пішіні (13 %), дауыстың ерекшелігі (10 %), көздің сыртқы мөлдір қабығының өрнегі (8 %).

1 сурет. Автоматты идентификаттау әдісі

1 суреттен көретініміздей, радио жиілікті идентификаттау әдісі ғана идентификатордың деректерін өзгерте алады. Бұл осы әдісті атқарылған операцияларды есепке алу үшін және жүкті жеткізу немесе жолаушыларды тасымалдау үрдісіне қатысушылардың өзара әрекеттестігін қамтамасыз етуге арналған көлік жүйелерінде қолданудың басымдығын анықтайды.

Автоматты идентификаттау жүйесі жұмысының принципиалды сұлбасы 2 суретте көрсетілген.

2 сурет. Автоматты идентификаттау жүйесі жұмысының принципиалды сұлбасы

Идентификаттау нысанында орнатылған идентификатордың мәліметтері оқу арқылы танылып, өңдеуге жіберіледі. Идентификаторлардың деректер базасын пайдалана отырып идентификатор мәліметтерін өңдеу барысында аутентификация және авторлау процедуралары орындалады. Және бұл кезде, идентифкаторлардың деректер базасы нысанды идентификаттауды жүзеге асыратын ұйымның физикалық ресурсы екендігін немесе идентификаттау жүйесінің тәуелсіз операторына тиесілі екендігін ескеру қажет болады. Соңғы жағдайда идентификаторлардың деректер базасына жаһандық компьютерлік желі арқылы немесе тікелей модемді қосылыс арқылы қатынауды ұйымдастыру қажет.

Авторлау нәтижелерінің негізінде идентификатордың мәліметтері ұйымды басқарудың ақпараттық жүйесінде қандай да бір әрекетті орындау үшін қолданылады.

Соңғы кездері автоматты идентификаттау әдістерін қолданудың күрт артып кетуіне байланысты және осы әдістерді стандарттаудың арқасында электронды идентификаттаудың бағдарламалық қамтама модулі әдістері кәсіпорынның, қоймалардың, жүк және жолаушы терминалдарының логистикалық операцияларын басқару жүйелеріне қондырылған.

Осылайша басқару жүйесі нақты уақыт режимінде бизнес-үрдістерді жүзеге асыруға қажетті ақпаратты алып, атқарылған жұмыстың және тұтынылатын ресурстардың есебін жүргізудің мүмкіндігін алады.

Автоматты идентификаттаудың құралдары мен технологиялары арнайы қолданыс саласынан адамдардың күнделікті өміріне ауысуда:

дүкендерде тауар сатып алғанда, әуежайда ұшаққа отырғанда, автомобильді, компьютерді пайдаланғанда, ғимараттың ішіне кіру үшін кілтті ауыстырғанда.

2. Штрих-кодтық идентификаттау

Әлемдік іс-тәжірибеде штрихты кодтау қарапайымдылығы мен жүктің әрбір орамасын идентификаттаудың қымбат тұратын және күрделі құрылғыларымен жабдықтау қажеттілігінің болмауы себепті, кең таралған. Бұл жағдайда жүкте арзан бағалы жапсырмалар ғана орнатылады, ал мәліметтерді оқуға арналған жабдықтың бәрі жүктің қозғалыс жолдарында стационарлы орналасады. Жүкті идентификаттаудан басқа, көлікте штрихты кодтау түрлі құжаттарды, соның ішінде билет өнімдерін идентификаттау үшін кең таралып кеткен.

2.1. Штрихты кодтау түрлері

Штрихты код ені әр түрлі қара және ақшыл жолақтардың кезектесуі болып табылады, бұл кодттың белгілі бір символына сәйкес келеді. Бұл деректерді ең қарапайым деген сканерлердің көмегімен де оқуға мүмкіндік береді. Көзбен қарап тексеру үшін штрихты кодтың астында оның сандық эквиваленті жазылады. Штрих-кодтың тығыздығы мен қабілеттелігі ең тар элементке – модулге байланысты болып келеді және ең жоғары қабілеттіліктен (әдетте 0,23 мм дейін), орташасынан (0,23-0,50 мм) ең төменгісіне дейін (0,50 мм) түрленуі мүмкін. Қабілеттілігі әр түрлі штрих-кодтың мысалдары 3 суретте көрсетілген. Деректерді оқудың сенімділігін арттыру үшін, егер жүктің көлемі мүмкіндік берсе, штрих-кодты жазудың төменгі қабілеттілігін таңдау қажет.

3 сурет. Қабілеттілігі әр түрлі штрих-кодтар

Жүктерді тиеуге, тасымалдау мен қабылдауға арналған этикеткалардағы штрих-кодтарға қойылатын жалпы талаптар ISO 15394-2000 халықаралық стандартына сәйкес келетін ГОСТ Р 51294.10-2002 анықталған. Жүк туралы ақпаратты жазуды үйлестіру және стандарттау үшін әр түрлі штрих кодтар қолданылады.

Сызықтық символикалар ақпараттың шағын көлемін кодтауға мүмкіндік береді ( 30 символға дейін – әдетте бұл сандар түрінде жазылады) және оларды қымбат тұрмайтын сканерлер арқылы оқуға болады. Өндірістік қоймалардағы жүктерді өңдеу барысындағы түрлі талаптарды ескеру үшін бөлшек сауда кәсіпорындарында және көлікте сызықты штрих- кодтардың алуан түрлері көптеп қолданылады.

Кең таралған сызықты кодтардың түрлерін салыстыру 1 кестеде көрсетілген.

1 Кесте

Сызықты кодтардың сипаттамасы

Code 39 штрих-коды (4 сурет) қазіргі сәтте штрих-кодтардың өнеркәсіптік жүйесіндегі жиі қолданылатын стандарт болып табылады. Code 39 мемлекет аралық ГОСТ 30742-2001 стандартымен анықталады. Штрих-кодтың осы түрінің негізгі сипаты - әріптік-сандық символдардың толық жиынтығын қолдана отырып, хабарламаны кодтаудың мүмкіндігі.

Full ASCII Code 39 арнайы белгілерді ($, / , +, % ) Code 39 символдардың стандартты жүйесінде берілмеген символдарды құру үшін А-Z әріптерімен арнайы сәйкестендіру арқылы 128 символға дейін ұзартуға болады.

4 сурет. Code 39 штрих-кодтың түрі

Мысалы, символдардың стандартты Code 39 жүйесінде «а» жоқ. Алайда, Full ASCII Code 39-да «а» - «+А» түрінде көрсетілген. Кодталатын ақпараттың көлемін ұлғайту үшін Code 39 бірнеше штрих-кодты реттілікпен орналастыруға мүмкіндік береді. Егер Code 39 алғашқы белгісі бос орын болса (ASCII 32 символы), онда сканирленетін символ бөлініп, сақтау буферіне өтеді. Бұл операция Code 39 барлық символдарымен болып жатады, яғни алғашқы бос орын алдыңғы сақталған символдарға қосылады.

1973 жылы АҚШ-та штрих-кодтарды өнеркәсіпте және саудада қолдануды жақтайтын «Әмбебап тауар коды» (UPC – Universal Product Code) ұйымы құрылды. Содан бері UPC өнімінің әмбебап коды АҚШ-ғы бөлшек тауарды маркілеуге арналған, бекітілген ұзындықтағы штрих-код елдегі кең таралғаны болып саналады. UPC –А кодының номиналды биіктігі – 1 дюйм, қысқартылған көлемі – стандарттының 80%.

1977 ж. бастап Батыс Еуропада тұтыну тауарларын идентификаттау үшін соған ұқсас, «Еуропалық артикул» (EAN – European Article Numbering) аталатын жүйе қолданыла бастады. Америкалық және еуропалық кодтардың бір-біріне сәйкес келетіні мыңызды болып табылады, ол аздай, EAN – UPC бір түрі болып табылады, олардың бар айырмасы – ұзындығы (UPC-12, ал EAN-13 белгі). Сонымен, бір елдің тауарына жазылған кодтардыбасқа елде де оқуға болады.

EAN кодындағы алғашқы сандар тауар өндірушісі тіркелген ұлттық ұйымды белгілеу үшін қажет (5 сурет). Одан кейінгі төрт сан – тауар дайындаушының индексі. Елдің коды мен дайындаушы кодының жиынтығы сандардың ерекше комбинациясы болып табылады, ол сол тауарды өндіретін кәсіпорынды бірден идентификаттай алады. Қалған бес санды дайындаушы өз ақпаратын кодтау үшін пайдаланады. Іс жүзінде, өндіруші EAN кез-келген ұлттық ұйымында немесе бірнеше ұйымда тіркеле алады, және бір ғана тауарды түрлі елге жеткізу үшін әр түрлі штрих-кодты пайдалануына болады. Соңғысы, кодтың он үшінші саны бақылау саны болып келеді және деректерді оқудың дұрыстығын тексеру үшін қажет. Бақылау саны келесі алгоритм бойынша есептеледі:

1. кодтың жұп жерлерінде тұратын сандар қосылады.

2.алынған санды үшке көбейтеді.

3. бақылау санына басқа, кодтың тақ жерлерінде тұратын сандарды қосады.

4. 2-ші және 3-ші адымнан алынған сандар қосылады.

5. алынған санның бөлшекті бөлігін алып тастайды.

6. оннан 5-ші адымнан алынған санды алады.

5 сурет. EAN-13 кодының құрамы

Егер нәтижесі бақылау санымен сәйкес келмесе, штрих-кодты оқуды қайталау қажет.

Штрихты кодтау технологиясы әрбір тауар үшін штрих-кодтың бірегейлігін білдіреді, сондықтан кодтарды таратуды орталықтандыру қажет. мысалы, Ресейде EAN International ұйымының өкілі «ЮНИСКАН/ EAN Ресей автоматты идентификаттау ассоциацясы» болып табылады, онда тіркелген өнім өндіруші шығаратын өнімінің бәріне дерлік штрих-код мәндерінің 460 санына басталатын диапазонын алады. EAN символикасының спецификациясына біздің елімізде халықаралыққа сай ГОСТ ИСО/МЭК 15420-2001 стандарты қолданылады.

Тауарларды жеткізу жүйесінде идентификаттау мақсатында UCC/EAN-128 коды қолданылады. Бұл бір штрих-кодтағы ақпарат көлемін кеңейтуге мүмкіндік береді. Мысалы, EAN жүйесіндегі тауардың нөмірі мен сақтау мерзіміне қатысты ақпарат. UCC/EAN-128 символикасы Code 128 символикасының көбейтіндісі болып табылады.

Interleavel 2 of 5 (ІTF) – бұл тығыздығы жоғары, ұзындығын өзгертуге болатын, тек қана сандық штрих-код (6 сурет).

6 сурет. ІTF штрих-кодының түрі

Бұл кодтқа қойылатын талаптар ГОСТ Р 51001-96 анықталған. Оны әдетте тасымалдағанда және өте үлкен нөмірлер мен айрықша белгіленген қаптамаларды қажет ететін тауардың дистрибьюциясында қолданады. Штрих-кодтың бұл түрі картон қаптамалардың беттік қабатынан да жақсы оқылады. Код арнайы «стартты» символымен басталып, «тоқта» символдарымен аяқталады.

ІTF-14 кодтың құрамында EAN-13 болады (бақылау разрядынсыз), ол көліктік қаптаманың ішінде болатын өнімді идентификаттауға мүмкіндік береді. Осы штрих-кодта қою рамканы қолдану сканерлердің штрих-кодтың тек бір бөлігін ғана сканирлеуінен сақтайды, бұл деректерді оқудың сенімділігін арттырады. Штрихтердің оң және сол жақтарындағы рамканың жиектері бар, олар сканер сәулесінің кіру және шығу аймақтары қызметін атқарады.

Вертикалі бойынша рамка штрихтарға тығыз жанасқан, сондықтан, егер сканердің сәулесі кодтан қиғаштап кетсе, онда шығу аймағы көрсетілмейді, оқылған деректер жойылып, оператор оқу операциясын қайталау қажеттігі туралы хабарлама алады.

Қосөлшемді символикалар (2D-кодтар) ақпараттың тым көп мөлшерін кодтау үшін жасалған (7 мың белгіге дейін). Қосөлшемді кодтаулар қосөлшемді кодтарға арналған арнайы сканерлермен оқылып, ақпараттың тым көп мөлшерін тез әрі қатесіз енгізуге мүмкіндік береді. Бұндай кодттың шифрын ашу екі өлшемде жүргізіледі ( горизонталі және вертикалі бойынша).

Стандартты сызықты штрих-кодтар деректер базасындағы дәл ақпаратты іздестірудің кілті қызметін атқарса (мысалы, сериялық нөмірі, клиент шотының нөмірі және т.б.), қосөлшемдісі шағын ғана көлемді алып сол функцияны атқара алады немесе жеткілікті шағын деректер базасы ретінде көрінеді. Деректердің бұндай базасы адаммен бірге немесе құжатпен, картамен немесе этикеткамен бірге орын ауыстыра алады. Сөйтіп, 2D-кодтар сыртқы деректер базасына қатынау қажеттігінсіз қуатты байланысты қамтамасыз ете алады. Сонымен қатар, 2D басылып жатқан құжаттарға және затбелгілерге қосуға болады.

Мысалы, қосөлшемді кодтардың көмегімен жүктің декларациясы және коносамент пен материалды құндылықтар бойынша мәліметтер кодтала алады. Сонымен қатар, 2D-кодтар сызықтыққа қарағанда, бүлінуге берік болып келеді. 2D-кодтарында түзету формуласын орнатқанда, беттік қабаты біраз ғана бүлінген кезде де (үштен біріне дейін), ақпарат еш бұзылмайды.

АҚШ хаттағы пошталық индекстерді кодтау үшін тек қана пошта қызметі қолданатын PostNetштрих-кодтарынан басқа, 2D ішінде PDF417, Data matrix және MaxiCode жиірек қолданылады, олардың сыртқы түрі 7 суретте көрсетілген. Қосөлшемді кодтар матрицалық және көп қатарлы символдарда берілген.

7 сурет. Көпөлшемді кодтардың сыртқы түрі

Көпөлшемді символдар құрастырылған бірнеше сызықтық кодтарды еске түсіреді. PDF417 – кең таралған 2D-символдарының ішіндегі құрамды штрих-кодтың ең тамаша мысалы. Осы кодтың символикасының спецификасына қойылатын талаптар ГОСТ Р 51294.9-2002 анықталған. Құрамды символдарды лазерлі сканерлер немесе бейне камералары жақсы оқиды. PDF417 – бұл өзгеріп тұратын шамасы бар код, ол кез-келген хатты, нөмірді немесе белгіні кодтауға қабілетті. Әрбір белгі 17-моділді құрылымдағы 4 штрихтын және 4 аралықтан тұрады. PDF аббревиатурасы «деректердің тасымалданатын файлы» дегенді, ал 417 – модулдің құрылымын білдіреді.

Әрбір PDF417 кодына 3-тен 90 дейінгі қатар кіреді, олар 4 жағынан бірдей оқшауланған аймақпен қоршалған. PDF417 мәтінді, санды немесе байттарды сығу функциясын да атқарады. PDF417 максималды сыйымдылығы 1850 мәтіндік белгісі бар бір шаршы дюймдегі 340 белгіге дейін қамти алады.

Матрицалық кодтар ұяшықтар жүйесінен құрастырылған және текше, алты қырлы немесе пішіні дөңгелек болып келіп, сыртқы түрі шахмат тақтасына ұқсауы мүмкін.

Data matrix Code – бұл ASCII белгілердің барлық 128 кодтау мүмкіндігі бар, ұзындығы өзгеріп тұратын қосөлшемді код. Матрицалық кодтың әрбір символы периметрі бойынша ошауланған аймақтардан, қою шрифтпен баса көрсетілген қос бұрышы бар шекараларынан және көрінбейтін екі бұрышы бар шекаралардан тұрады.

Махі Code негізінен әлемдегі экспресс-жеткізудің ең ірі операторлары United Parcel Service (UPS) поштаны жылдам сұрыптау үшін қолданады. Біздің елімізде кодтаудың бұл түріне қойылатын талаптарды ГОСТ Р 51294.6-2000 анықтайды. Ол тұрақты ұзындықтағы матрицалық қосөлшемді кодқа жатады, ортасындағы символдың айналасында 33 қатарға біріктірілген 866 элементтен тұрады. Кодтың көлемі 1,1-ден 1,05 дюймге дейін. Бұл кодтың бір символы деректердің 93 белгісіне дейін кодтауға қабілетті және 256 ASCII белгілерді кодтауға арналған 5 түрлі кодтық жиынтықтарды пайдаланады. Код деректердің 3 класын ескереді: қызмет түрі, елдің коды және жүк туралы мәліметтер. ГОСТ Р 51294.10-2002 бұл кодты жүкті тасымалдаушының сұрыптауы үшін ( егер жүктің жүру жолы екі немесе одан да көп пункттерді қарастырса) және жүк бірліктерінің тұрған жерін бақылау үшін қолдануға кеңес береді.

Штрих-кодтардың шағын көлемдерін әдеттегі лазерлі принтерлерде басуға болады. Үлкен тираждар үшін арнайы термотрансферлі немесе термопринтерлерді қолдану тиімді болмақ. Штрих-кодты басу сапасын тексеру әдістері ГОСТ Р 51294.7-2001 анықталған.

Термопринтерлер тікелей термобасуды пайдаланады. Ақпарат басатын бастиекті қыздыру арқылы этикеткаға ( арнайы термоқағазда жасалған) жазылады. Алайда бұл тәсілдің екі ерекшелігі бар екендігін ескеру қажет. Біріншіден, этикеткалар жылу мен күн сәулесіне сезімтал болып келеді, сол себепті өткізу мерзімі азғантай болатын тауарларға арналған (азық-түлік өнімдері, пошта конверттері). Уақыт өте келе (шамамен 6 айдан кейін) бұл этикеткалардағы көріністің айқындығы өше бастайды, бұл штрих-кодты оқу кезінде біршама қиындықтар туғызады. Екіншіден, басудың бұндай тәсілін тек қана термоқағазда жүзеге асыруға болады.

Термотрансфертті принтерлер үшін басу тәсілі бояуды термотасымалдау болып табылады (термотрансфертті басу). Бұл жағдайда кез келген негізде басуға болады ( қарапайым қағазда, картонда, полиэстерде, синтетикалық материалда, пластикте және т.б.). этикеткалық қағаздан басқа, арнайы термотрансфертті лента да - риббон (Ribbon) қолданылады, және негізге (этикеткаға) бояу осы термотрансфертті лентаны қыздыру арқылы басылады. Термобасуға қарағанда бұл тәсіл көріністің берік басылуын қамтамасыз етеді. Нәтижесінде, уақыт өте келе этикеткадағы көріністер айшықтығын жоғалтпайды, сондықтан оларлы сақтау мерзімі ұзақ тауарларды маркілеу үшін қолдануға болады.

Штрих-код деректерін оқу үшін арнайы сканерлер қолданылады, олар штрих-кодта кодталған ақпаратты ақпараттық жүйеге тез де қатесіз тасымалдауға мүмкіндік береді.

Бұндай сканерлерді 8 суретте көрсетілгендей етіп жіктейді. Қарындаш типтегі сканерлер – штрих-кодты оқитын құралдың ең арзан түріне жатады. Сканерлерді штрих-кодты оқу үшін оның бойымен қолмен жылжытады. Бұл сканерлерді пайдалану тәсілі өте қарапайым, алайда ақпаратты оқу барысында оператордың сканерге жұмсайтын тұрақты қысымын қамтамасыз етуі үшін, штрих-код алаңы арқылы және штрих-кодтың соңындағы жайпақ қабат бойымен жасайтын оператор қозғалысының ұдайғы жылдамдығын қадағалап отыруын қажет етеді.

ССD-сканерлер (Charged Coupled Device) – штрих-код фотосуреттелетін, содан кейін сандық мән түрінде қалыптасып, ішіне қондырылған фотодетектор арқылы танылатын, технология. Детекторлар кез келген штрихты және аралықты қара штрихтар мен ақ аралықтарды салыстыратын фотодетекторлар арқылы өлшеуді жүзеге асырады. ССD-сканерлері көптеген лазерлі сканерлерге қарағанда жеңілдеу және соққыға төзімді. Сканирлейтін құрылғылардың ішінде ССD-сканерлері қолданыстағы ең қарапайымы. Пайдаланушы сканерді штрих-кодқа тақап, сканерді іске қосу үшін, кнопканы басады.

ССD ұқсас жаңа технология – FFO (Fixed Focus Оptics).

Ол ССD технологиясы принциптеріне негізделген, бірақ, FFO-сканерлері- контактілі сканерлер емес. Олар 35 см дейінгі қашықтағы деректерді де оқи алады.

Лазерлі сканерлер қоймалы жүйелерде және тауарды жеткізу мен тарату жүйелерінде кең таралған. Олар түрлі қосымшаларымен қолданылады және тасымалданатын лазерлі сканерлермен, стационарлы және конвейер жүйелерінде қолданатын сканерлермен, кассалы сканерлермен интеграцияланады. Лазерлі сканерлер сканирлейтін сәулені айнадан немесе призмадан этикеткаға қызыл жолақ түрінде түсіреді. Біздер сызықты көреміз, өйткені лазердің нүктесі секундына 30-дан 40 дейінгі жылдамдықпен шапшаң қозғалады. Лазерлі сканирлеу сканерлердің алуан түрлерінің мүмкіндіктерін интеграциялайды.

Сканирлеу саласындағы соңғы технология Fuzzy Kogic болып табылады. бұл технология нашар басылған кодтарды оқуға арналған жасанды интеллектіні қолдануға негізделген және төмен контрастілі және тығыздығы жоғары штрих-кодтар үшін таптырмас амал.

Проекциялайтын сканерлер дүкендерде кең қолданысқа ие болған.

Жұмыскерлер тауардың орамасындағы кодты үстелде орнатылған сканерлер арқылы оқиды. Бұл технологияны жүк туралы деректерді ешқандай қателік жібермей, өте үлкен жылдамдықпен сканерлеу қажет болатын конвейерлерде қолдануға болады. Проекциялайтын сканерлер кедір-бұдырлы беттік қабаттардан және штрих-кодтың сканирлейтін құрылғыға қатысты перпендикуляр бағытынан қисайып кетуінен қорықпайды. Олар өте қатты бүлінген этикеткаларда немесе код тасымалдаушылары жаншылып қалған кезде ғана ақау беруі мүмкін. Әрбір лазерлі сканердің әрекет ету тереңдігі бар – бұл лазердің белгілі бір штрих-кодты оқуға қабілеті болатындай, ара қашықтық.

Мысалы, штрих-кодтың тығыздығы неғұрлым жоғары болса, оны оқитын ара ашықтық соғұрлым азғантай болуы керек. Штрих-кодты лазерлі оқитыны бар деректерді жинақтау терминалына микропроцессор, көлемі 128 немесе 256 Кбайт жад, мембраналық пернетақта, дисплей, қоректендіру көзі, штрих-кодтың декодері, бағдарламалық қамтама, мәтіндік файлға деректерді жазатын құрал, RS-232 разъем немесе радиомодем немесе деректерді стационарлы компьютерге беруге арналған инфрақызыл порт кіреді. Штрих-кодтардың тасымалданатын сканерлері компьютермен байланыссыз қолдану мүмкіндігінің арқасында көлемі үлкен ақпаратты тез де ыңғайлы жинақтауын қамтамасыз етеді. Деректерді жинақтау аяқталғасын терминал жинақталған деректерді жүктеу үшін және әрі қарай компьютердің өңдеуі үшін, компьютермен жалғанады.

Тасымалданатын сканерлер, автономды режимде инвентаризация өткізу мүмкіндігі болатын жағдайлар үшін тиімді. Олар радиожиілікті сканерлерге (радиотерминалдар) қарағанда біршама арзан және пайдаланушының бағдарламасына оңай интеграцияланады. Кейбір ықшам сканерлерді құрылғының өзінен оңай бағдарламалауға болады, басқалары стационарлы ЭЕМ арнайы бағдарлама арқылы қосылған кезде ғана, бағдарламаланады.

Деректер әдетте мәтіндік файлға өрісті бөлгіштерді пайдалану арқылы жүктеледі. Ақпарат компьютерге жүктелгенде, деректер кез-келген қосымшамен өңделе алады. Көптеген жағдайда бір күнгі жұмыстағы ақпаратты сақтау үшін жадтың стандартты көлемі жеткілікті болады. деректерді жоғалту қаупін азайту үшін, ақпарат стационарлы ЭЕМ бір күнде бір мәртеден кем берілмеуі керек. Терминалдардың көпшілігі сағатпен және деректерді жинақтау үрдісін толықтай бақылауға арналған күні, айқын көрсеткіштермен жабдықталған. Деректердің тым ауқымды көлемін пайдалану қажеттілігі туындағанда жадтың көлемін 4 Мбайтқа дейін кеңейтуге болады.

Тасымалданатын темриналдың пернетақтасы түрлі пішінде және көлемде, сандық және әріпті-сандық, белгілі бір функциялық пернелері бар немесе пернесіз болып келеді. Перненің көлемін кішірейту үшін кейбір өндірушілер екі функцияны бір пернеге жинақтайтау үшін, қайта қосу пернелерін қолданады.

Терминалдардың дисплейлері да түрлі көлемде болып келеді. Әдетте оларда 20 белгіден 4-тен 8-ге дейінгі жол болады. Кейбір өндірушілер ақпаратты оқу ыңғайлы болуы үшін дисплейдің жарықтануын қамтамасыз етеді. Деректерді ақпаратты жүйеге тасымалдау үшін ара-тұра стационарлы ЭЕМ қосып тұру қажет болатын тасымалданатын терминалдардан (off-line) айырмасы, редиотерминалдар радиожиілікті қолдана отырып, деректерді нақты уақыт режимінде (on-line) қабылдап, жаңарта алады.

Бұл технология операторлар арасындағы тікелей байланыссыз-ақ тауарды тиеуді және қабылдауды, тапсырыс алуды сәтті жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Операцияларды жүзеге асыруға жұмыскерлерге берілетін тапсырмалар радиотерминалдың экранына оператордан немесе бас компьютерден тікелей беріле алады. Бұл технология ірі қоймалық кешендер үшін таптырмас шешім. Радиожиіліктер арқылы деректер алмасуды пайдалана отырып ақпараттың кенеттен жоғалып кетуін біршама азайтуға болады. Сонымен қатар, on-line растауды қолдау бар болғандықтан, қандай да бір сәйкессіздіктер туралы бірден хабар жіберіледі. Соңғы кездері RF-терминалдардың бағасы біршама төмендеген. Кейбір өндірушілер деректерді жинайтын тасымалданатын терминалдарды модулді радиобергіштерді қарапайым қосу арқылы радиожілікті терминалдарға қайта жабдықтау мүмкіндігін қолдап отыр.

Радиотерминалдармен операторлардың жұмыс аймағын кеңейту үшін радиоұзартқыштар қолданылады, олар радиотерминалдар мен ақпаратты жүйенің стационарлы қабылдау құрылғылары арасындағы сигналды таратады.

Радиожиілікті және жинақтаушы жүйелерді таңдау кезінде жабдықтың құнын ғана ескермей, деректерді өңдеу жылдамдығын да, деректерді жоғалту қаупін де ескерген жөн, өйткені бұл жағдай on-line жүйелеріне қарағанда, off-line жүйелерінде көбірек ұшырасады. Деректерді жүктеу мен беру үшін қолданылатын сериялық станцияларға жиі жақындай беруін болдырмас үшін, жұмыскерлер күніне 1-2 мәрте жинақталған ақпаратты жіберіп тұрады. Осы ақпараттың барлығы терминалда ақау болған жағдайда, жоғалып кетуі мүмкін.

3. Көлік операцияларын басқару жүйелеріндегі идентификаттау

Әлемнің көптеген елдерінде жылдамдықты автожолдарды, көпірлерді және жасанды құрылыстарды пайдаланғаны үшін ақы төленеді. Алайда, алымды жинаудың дәстүрлі жүйелері, жолдың ақылы бөлігіне кіретін және шығатын жерлерінде орналастырылған төлем пункттерінің құрылғылары қозғалыс кідірісінің себепкері болып табылады да біршама шығынды қажет етеді. Сондықтан, қазіргі кезде ТС идентификаттау негізіндегі төлем жүйелерін енгізу жүзеге асуда, бұлардың мүмкіндігі мол және пайдаланушылар үшін «ашық» болып келеді. Автожолдарды пайдаланудың дифференциалданған төлем жүйелері автокөлік іс-әрекетін тиімді реттеуші болып табылады. Солардың негізінде тасымалдаушылардың АТС белгілі бір түрін пайдалануын, тасымалдауды белгілі бір жолдармен белгілі уақытта жүзеге асыруға материалды тұрғыдан ынталандыруға болады. EFC – Electronic Fee Collection, Еуропада осындай жүйелерді жасау кезінде негіз етіп алынған электронды төлем жүйесінің блок-сұлбасы, 8 суретте көрсетілген.

8 сурет. EFC жүйесінің блок-сұлбасы

Төлемнің электронды картасын шығарушы ұйым оларды жасап шығару мен борттағы құрылғының жұмысы үшін жауапты. Әдетте бұл ұйымның өздері де бортты құрылғыны жеткізе алады.

Қаржылық делдал төлем карталарының клиентке ыңғайлы формада сатылуын қамтамасыз етеді.

Клиент - ақылы қызметті пайдаланатын тұлға. ОЛ төлем картасын енгізген кезде қажетті деректерді төлемді жинақтаудың бақылау құрылғысына жіберетін бортты құрылғыны орнатады.

Төлем үшін арнайы пластикалық карталар, смарт-карталар немесе банктік карталар ( VISA, MasterCard) пайдаланылады. Соңғы нұсқаның болашағы бар, өйткені тасымалдуашыны арнайы картаны сатып алу қажеттілігінен босатады.

Қызметті жеткізуші – бұл пайдаланғаны үшін ақы алынатын, көлік инфрақұрылымының (жол, көлік тұрағы) иесі. Төлемді жинақтау операторы төлемнің жинақталуын және жекелеген қызмет көрсетушілердің арасындағы өзара есеп айырысуды қамтамасыз етеді. Бақылау органы көбінесе мемлекеттік әкімшілік болып келеді, ол ақпарат жинауды, іс-әрекетті лицензиялауды, EFC жұмысы мен қауіпсіздігіне бақылауды жүзеге асырады.

Төлемді жинау орнының пішіндемесіне қарай EFC жүйесінің екі түрі болады:

▪ Ашық жүйе АКҚ бекітілуін қарастырады, яғни, төлем тек ақылы аймаққа енген кезде ғана алынады.

▪ Жабық жүйе АКҚ ақылы аймаққа кірген кезде де, шыққан кезде де, бекітеді. Бұл төлеуге қажетті АКҚ өткен жолын дәл анықтауға мүмкіндік береді, бірақ, идентификаттаушы құрылғылардың санын арттырады.

Қозғалыс жолағының саны бойынша EFC жүйесі бөлінеді:

▪ бір жолақты, онда АКҚ идентификаттау аймағы шегінде , физикалық тұрғыдан басқа жолақтан бөлінген, бір ғана жолақпен қозғала алады.

▪ жалған көп жолақты, онда жолақтарды физикалық бөлу қарастырылмаған, бірақ, идентификаттау құралдарының жұмысы, аймақтағы АКҚ санау қозғалыс жолағын өзгертпейді деген болжамға құрылады.

▪ көп жолақты, олар идентификаттау аймағындағы көп жолақты жолдардағы АКҚ қозғалысын ешбір шектемейді.

Деректерді идентификатау құрылғылары мен АКҚ бортты модулі арасында беру үшін EFC жүйелерінде келесідей технологиялар іс жүзінде пайдаланыла бастады.

DSRC (Dedicated Short Range Communication) - шағын ара қашықтықтағы байланысты микротолқынды (5,8 ГГц) немесе инфрақызыл диапазондарда қолдайды. Инфрақызыл диапазондарды қолдану өте тиімді, өйткені деректерді берудің жылдамдығы бұл жағдайда 10 Мбит/с дейін жетеді, ал микротолқынды сәулелену 500 Кбит/с аспайды. Алайда Еуропада инфрақызыл диапазондарды қолдану әлі стандартталмаған. Жүйенің жұмыс сұлбасы 9 суретте көрсетілген.

АТКҚ жүрісі бойынша идентификаттау пункттерінде бақылаудың үш аймағы жабдықталған. Әрбір аймақтың бергіштері жол төсемдерінің қасында немесе жолдың үстінде орнатылған. Бірінші аймақта АКҚ жүрісі анықталып, оның түрлерін ажыратады.

9 сурет. DSRC жүйесіндегі деректерді санаудың сұлбасы

Екінші аймақта АКҚ бортты құрылғысымен байланыс орнатылады, оны идентификаттау мен қажетті қаржылық операциялар орындалады. Егер төлем картасы қолданылса онда қажетті сома алынады немесе АКҚ иесінің ай сайынғы шотын қалыптастыру үшін, төлемдер қосылады.

Егер қажетті идентификаттаушы немесе қаржылық операцияларды атқару мүмкін болмаса ( АТКҚ бортты құрылғы жоқ, оның ақауы бар немесе төлем картасында төлеуге қажетті қаржы жоқ), онда үшінші аймаққа сигнал беріліп, сондағы бейнекамера алдыңғы нөмір белгісін жазып алады. Сонымен бір мезетте бірінші және екінші аймақтың бейнекамерасы ( олардың арасындағы қашықтығына қарай) артқы нөмірлік белгіні жазып алады. Арнайы бағдарламалық қамтаманың көмегімен нөмір белгісінің көрінісі белгілердің реттілігіне ауысады. Бірнеше жиілікті диапазондағы түсірудің арнайы технологиялары, тану шаблондары мен өте шапшаң әрекетті компьютерлік бағдарламалар нөмірлік белгіні ластанған кезінде де немесе басқадай түрлі ақаулары болса да оператордың араласуынсыз идентификаттауына мүмкіндік береді. Нөмірлік белгіні идентификаттау туралы деректер негізінде АКҚ иесіне жүрісін төлеу туралы есебі беріледі.

Осы принцип бойынша құрылған жүрісті төлеу жүйелері, Еуропаның көптеген елдерінде енгізілген.

GSM/GPS ( Global for Mobile Communication / Global positioning System) – GPS арқылы алынған, АКҚ тұрған жері туралы деректерді пайдаланады. АКҚ бортты құрылғысымен ақпарат алмасу ұялы байланыс желілері арқылы жүзеге асырылады. Бұл жүйеде ақылы жүріс аймағының шекаралары бойынша бақылау пункттерін орнатудың қажеті жоқ, өйткені бұл аймаққа АКҚ өтуі GPS деректері негізінде анықталады. Жүйе АКҚ ақылы аймаққа (ақылы автомагистральге) кірген және шыққан сәттерін бекітеді , және өткен жол қашықтығына қарай жүріс ақысын есептейді. DSRC айырмашылығы бұл жүйеде нақты уақыт режимінде қаржылық операцияларды жасаудың қажеті жоқ, себебі, АКҚ бортты құрылғыларымен деректерді алмасуға идентификаттау аймағына өту уақыты бойынша қатаң шектеулер қойылмаған. Бұл жүйенің айта кетерлік артықшылығы ақылы аймақ шекараларындағы идентификаттау пункттерін орнату қажеттілігінің болмауы, алайда, жүйе қызмет көрсетпейтін АКҚ жүрісін бақылау үшін, DSRC идентификаттау пункттерінің желісі және/немесе жылжымалы бақылау постары болуы қажет.

Осы типтегі жүк көліктерінің өту ақысын төлеу жүйесі Германияда қолданылады. Жүріс ақысы осьтердің санына қарай және АКҚ экологиялық нормаларға сәйкестігіне байланысты болады. Мысалы, Euro 2 нормаларына сәйкес келетін және осьтер саны 4 аспайтын жүк көліктері үшін автобан бойымен 1 км қашықтық жүру үшін 0,12 еуро төлеу қажет.

LVSA – жүйе Швейцарияда жасалып, енгізілген. АКҚ бортты блогында санды телеграф бар, ол активтеу белгісін алу мен елдің шекараларында орнатылған DSRC пункттерінен деактивтеу аралығында жүріп өткен қашықтықты өлшейді. Тахографтың көрсеткіштері GPS қондырылған құрылғысымен бақыланады. Бекітілген ара қашықтық АКҚ экологиялық коэффициентіне және ықтималды толық массасына байланысты коэффициентке көбейтіледі. Төлемнің алынған мәндері смарт-картаға жазылады, оны АКҚ иесі пошта арқылы жүйені басқарудың орталық басқармасына аударады немесе деректерді Интернет желісі арқылы жібереді. Мысалы, Швейцария бойынша Euro 0 талаптарын қанағаттандыратын жүк көлігі 300 м қашықтықта жүріп өтті делік, оның ықтималды массасы тіркемесіз 18т дейін жетеді, сонда төлеу ақысы құрайды: 300х0,02х18=108 сhf, ал Euro 2 талаптарын қанағаттандыратын жүк көліктері үшін, ықтималды толық салмағы, тіркемесімен 34 т болса, онда төлеу ақысы құрайды: 300х0,0142х34=144,84 сhf.

Бортты құрылғы алдыңғы әйнектің алдындағы панелге орнатылады және көліктік жағдайын сыртқы жағында индексациялайды, бұл жол полициялары тарапынан көзбен қарап, бақылауы үшін өте ыңғайлы. Қажетті бортты құрылғылармен жабдықталмаған шет елдік КҚ көліктің жүріс ақысын кеденде төлейді.

3.2 Тиеу-түсіру операцияларын басқару

Жүктердің ірі партияларын өңдейтін ірі терминалдарда жүктің тұрған жерін идентификаттаудың жанама әдістері кеңінен таралған. Бұндағы негізгі қиындық қажетті жүк бірлігін терминалдағы мыңдаған көліктің ішінен тезірек тауып алу. Көліктің алуан түрін тасымалдаушыларына қызмет көрсете отырып, әрбір жүк бірлігінде автоматты идентификаттаудың бірегей құралдарының болуын қамтамасыз ету қиын. Сондықтан, жүк бірлігінің орналасқан жерін анықтау үшін сол жүгі бар тиеу-түсіру машинасының жұмысы бекітіліп, навигациялық жүйенің көмегімен ПРМ орын ауыстыруы бақыланады. Түсіру нүктесі жүк бірлігінің қазіргі сәттегі тұрған жері түрінде, ЭЕМ жадына жазылады. Сол жүкке сұрату алғанда терминалдың ЭЕМ жүктің соңғы тұрған жеріне жақын ПРМ іздестіріп, жүк бірлігінің сақталу орны туралы деректерді соның операторына жібереді.

Арнайы алгортимнің көмегімен ПРМ операторы жүк бірлігінің орнын ауыстыруы үшін тиімді бағыт бойынша нұсқаулар беріледі. Сөйтіп, электронды жүйе әрбір жүк бірлігін бақылауда ұстайды. Позициялау жүйесі әрбір контейнердің, және тиеу-түсіру техникасының нақты орналасқан жерін анықтап, ақпаратты жібере алады. Соның арқасында арнайы компьютерлік бағдарлама өндірістік барлық үрдістерді тиімді етеді. Жүйенің операторларына бар болғаны қажетті деректер беріліп тұрады. Жүйенің жұмыс сұлбасы 10 суретте көрсетілген.

Әлемде осындай бірнеше жүйе ғана бар. Ауытқу көлемі жылына 150 мың контейнер болатын көлем үшін осындай күрделі жүйені енгізу экономикалық тұрғыдан тиімді емес. Егер ауытқу көлемі аталған мәннен асып кетсе, онда адам өндірістік әрекеттерді тиімді бақылаудан қалады және жүктерді өңдеу үрдісіндегі қандай да бір тежегіш іспетті болып шығады. Электронды жүйе осы олқылықтардан ада. Бұндай жүйе сонымен қатар өндірістік үрдістерді атқарудың тиімділігін сараптап, контейнерлердегі тауарды қараумен байланысты барлық үрдіс – кеме операциялары, автокөлікті , темір жол платформаларын өңдеу электронды жүйемен басқарылып, мұрағатталып және сарапталуы есебінен, әрбір оператордың жұмысын бағалай алады.

10 сурет. Жүк бірліктерін жанама идентификаттау жүйесінің жұмыс сұлбасы

Электронды идентификаттау құралдарының дамуы мен автокөлік әрекетін басқару жүйесіне енгізілуі, олардың қызметінің тиімділігін арттыруға ықпал етеді. Көлік құралдарының басқарымдылығын басқару нысандарының ахуалы туралы шынайы ақпаратты нақты уақыт режимінде алу есебінен өнеркәсіптікке жақындату мүмкіндігі пайда болады. Бұл қазіргі таңдағы дәл де уақтылы алынған ақпарат бірнеше оператордың жүкті және жолаушылдарды жеткізу тізбегіндегі бірлескен жұмысының сәттілігі болып табылатын кезде, логистикалық технологияларды іс жүзінде пайдалану мүмкіндігін кеңейтеді. Электронды идентификаттау құралдарын енгізуге ықпал етуші негізгі факторларды атап өтейік:

- бизнестің автокөліктік қызмет көрсету сапасын арттырудағы қажеттілігі;

- электронды идентификаттаудағы жабдық параметрлерін және деректерді алмасу хаттамаларын стандарттау;

- көлікте қолдану спецификасын ескеретін, электронды идентификаттаудың кешенді жүйелерінің сериялық өндірісі.

Қолданылған әдебиеттер тізімі: