Физикалық шамалардың өлшем бірліктері

Алғаш рет физикалық шама бірліктері туралы түсінікті 1832 жылы неміс ғалымы Карл Гаусс (1777-1855) енгізді. Ол ерікті түрде бірнеше тәуелсіз шамаларды таңдауды ұсынды. Бұл шамалардың бірліктері негізгі деп аталды. Содан кейін шама арасындағы заңдық байланысты қолдана отырып басқа шамалардың бірліктері құрылған болатын, олар туындыы деп аталынды. Негізгі және туынды бірліктер физикалық шама бірлігінің жүйесі болып табылады.

Бастапқыда үш негізгі бірлікпен негізделген МГС- ұзындық, салмақ және уақыт (метр-килограмм-секунда) және СГС жүйесі (сантиметр, грамм және секунда) бірлік жүйесі құрылды

1948 жылы ІХ Бас конференцияда өлшем мен салмақ бойынша бірліктің біріккен практикалық жүйесі ұсынылды, онда негізгі бірлік ретінде метр, килограмм, секунда және электрлік шамалардың біреуі ұсынылды.

Жаңа жүйенің негізгі бірлігі ретінде: ұзындық-метр, салмақ-килограмм, уақыт-секунда, ток күші-ампер, термодинамикалық температура-кельвин, жарық күші- кандела қарастырылды.

Х Бас конференциядан кейін өлшем мен салмақ бойынша Халықаралық комитет туынды бірліктердің жаңа жүйедегі тізімін және оны Халықаралық бірлік жүйесі деп атауды ұсынды.

1960 жылы ХІ өлшем мен салмақ бойынша Халықаралық конференцияда соңғы рет жаңа жүйе енгізілді, оған «Халықаралық бірлік жүйесі»(SYSTEM INTERNATIONAL) деген ат берілді ол қысқартылып «SI», «СИ» болды.

Негізгі бірліктер.СИ жүйесінде ұзындықтың негізгі бірліктері ретінде метр (м), уақыт- секунда (с), салмақ- килограмм (кг), электрдің ток күші- ампер (А), термодинамикалық температура – кельвин (К), жарық күші – кандела (кд) және заттар саны –моль (моль).

СИ жүйесі бойынша туынды бірліктер төмендегі 1-кестеде көрсетілген.

1-кесте. СИ жүйесінің туынды бірліктерінің мысалдары, атауы негізгі және қосымша бірліктерден құралған

Шамасы	Бірлік
аталуы	белгіленуі
Аудан	метр квадрат
Көлем, сыйымдылық	метр куб
Жылдамдық	метр секундта
Үдеу	метр секунд квадратта
Бұрыштық жылдамдық	радиан секундта
Бұрыштық үдеу	радиан секунд квадратта
Толқындық сан	-1 дәрежесі метрде
Тығыздық	килограмм метр кубта
Бөлінетін көлем	метр куб килограмда
Электр тогының тығыздығы	ампер метр квадратта
Магнит ағынының	ампер метрде	А/м
Мольдік концентрация	моль метр кубта
Ионды бөлшектердің ағыны	-1 дәрежесі секундта
Ионды бөлшектердің ағын тығыздығы	-1 дәрежесі секундтың -2 дәрежесі метрге
Жарықтық	кандела квадрат метрге

2-кесте. Өзіндік атауы бар СИжүйесінің туынды бірліктері

Шама	Бірлік	СИ негізгі бірліктері арқылы тұрлаулы бірліктердің белгіленуі
	аталуы	жазылуы
Жиілік	Герц	Гц	1/с
Күш	Ньютон	Н	Кг*
Қысым	Паскаль	Па	Кг/( )
Энергия, жұмыс, жылу саны	Джоуль	Дж	Кг*
Қуат, энергия ағыны	Ватт	Вт	Кг*
Электр саны, электр заряды	Кулон	Кл	А*с
Электр кернеуі, электр потенциалы	Вольт	В	Кг*
Электр сыйымдылық	Фарад	Ф
Электр кедергісі	Ом	Ом	Кг*
Электр өтімділік	Сименс	См
Магнит индукциясының ағыны	Вебер	Вб	Кг*
Магнит индукциясы	Тесла	Тл	Кг
Индуктивтілік	Генри	Гн	Кг*
Жарық ағыны	Люмен	Лм	Кд*ср
Жарықтық	Люкс	Лк	Кд*ср/
Радионуклеидтің активтілігі	Беккерель	Бк	1/с
Сәулелену дозасы	Грэй	Гр
Эквиваленттік сәулелену дозасы	зиверт	Зв

3-кесте. Арнайы атауларды қолдану мен құрылған СИ жүйесінің туынды бірліктердің мысалдары

Шама	Бірлік
аталуы	белгіленуі
Күш моменті	Ньютон-метр	Н*м
Беттік керілу	Ньютон метрге	Н/м
Динамикалық тұтқырлық	Паскаль-секунд	Па*с
Электр зарядының вакуумдық тығыздық	Кулон метр кубқа	Кл/
Электрлік орын ауыстыру	Кулон метр квадратқа	Кл/
Электр осінің кернеуі	Вольт метрге	В/м
Абсолюттік диэлектрлік өткізгіштік	Фарад метрге	Ф/м
Абсолюттік магниттік өткізгіштік	Генри метрге	Гн/м
Салыстырмалы энергия	Джоуль килограммға	Дж/кг
Жылусыйымдылық жүйесі, энтропия жүйесі	Джоуль кельвинге	Дж/К
Салыстырмалы жылусыйымдылық, салыстырмалы энтропия	Джоуль килограмм кельвинге	Дж/(кг*К)
Энергия ағынының беттік тығыздығы	Ватт метр квадратқа	Вт/
Жылуөткізгіштік	Ватт метр-кельвинге	Вт/(м*К)
Мольдік ішкі энергия	Джоуль мольға	Дж/моль
Мольдік энтропия, мольдік жылусыйымдылық	Джоуль моль-кельвинге	Дж/(моль*К)
Жарық күшінің энергиясы (сәулелену күші)	Ватт стерадианға	Вт/ср
Сәулелену экспозициялық доза (рнетгендік және гамма-сәулелену)	Кулон килограммға	Кл/кг
Қуаттың енген дозасы	Грей секундқа	Гр/с

4-кесте. СИ бірліктерімен бірге қолдануға рұқсат етілген жүйеден тыс бірліктер

Шама	Бірлік
аталуы	белгіленуі
Салмақ	Тонна	Т
	Салмақтың астрономикалық бірлігі	С.а.б.
Уақыт	Минут	Мин
Сағат	Сағ
Тәулік	Тәул
Жазық бұрыш	Градус	...
Минут	...
секунд	...
Көлем, сыйымдылық	Литр	Л
Ұзындық	астрономикалық бірлігі	А.б.
Жарықтық жыл	Жар.ж.
Парсек	Пк
Оптикалық күш	Диоптрия	Дптр
Аудан	Гектар	Га
Энергия	Электрон-вольт	эВ
Толық қуат	Вольт-ампер	В*А
Реактивті қуат	Вар	Вар
Температура	Градус Цельсия

5-кесте. Қолдануға уақытша рұқсат етілген жүйеден тыс бірліктер

Шама	Бірлік	СИ бірлігіне аудару
аталуы	белгіленуі
Ұзындық	Теңіздік миля	Т.миля	1852 м
Салмақ	Карат	Кар	2* кг
Сызықтық тығыздық	Текс	Текс	Кг/м
Жылдамдық	Узел	Уз	0,514 (4)м/с
Айналу жиілігі	Секундта айналу	Айн/с	1*
Минутта айналу	Айн/мин	1/60 = 0,016(6)
Қысым	бар	Бар	Па

6-кесте. Ондық дәрежелері және сөз алдына қойылу белгісінің аталуы

Көбейткіштер	Алдына қойылу	Көбейткіштер	Алдына қойылу
аталуы	белгіленуі	аталуы	белгіленуі
	экса	Э		атто	а
	пета	П		фемто	ф
	тера	Т		пико	п
	гига	Г		нано	н
	мега	М		микро	мк
	кило	к		милли	м
	гекто	г		санти	с
	дека	да		деци	д